چرا اهمیت حضور وزیر خارجه ترکیه در ایران بیش از یک دیدار رسمی است؟
فیدان با چمدانی از بحران در تهران
نهال فرخی
خاورمیانه در یکی از ملتهب‌ترین مقاطع یک دهه اخیر قرار گرفته؛ از جنگ غزه گرفته تا تنش‌های تازه در عراق و آینده مبهم سوریه، همه‌چیز نشان می‌دهد که منطقه وارد مرحله‌ای از بی‌ثباتی دائمی شده است.
در چنین شرایطی، وزیر خارجه ترکیه، هاکان فیدان، امروز به تهران می‌آید؛ سفری که با توجه به سابقه امنیتی فیدان و حساسیت بی‌سابقه فضای منطقه، بسیار فراتر از یک دیدار تشریفاتی تلقی می‌شود و از همین حالا توجه کارشناسان، رسانه‌ها و بازیگران منطقه‌ای را به خود جلب کرده است.
سفر در سایه زردِ بحران
تهران هفته‌هاست که میزبان رفت‌وآمد دیپلمات‌های منطقه‌ای است، اما ورود هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه و رئیس سابق سازمان اطلاعات ملی آن کشور، معنای دیگری دارد؛ معنایی که بیش از هر چیز در تناقض میان فضای رسمی مذاکرات و واقعیت آشفته منطقه دیده می‌شود.
درست در لحظه‌ای که مرزهای غربی ایران به‌شدت ناامن شده و گزارش‌ها از پرواز جنگنده‌های ایرانی بر فراز مناطق کردنشین اقلیم کردستان حکایت دارد، فیدان وارد تهران خواهد شد.
به نظر می‌رسد که این همزمانی چندان اتفاقی نیست؛ بلکه نشانه‌ای است از این که سفر او تنها یک تماس دیپلماتیک ساده نیست، بلکه گره‌خوردگی چندین پرونده حساس منطقه‌ای را آشکار می‌کند.
از بحران غزه گرفته تا تحولات شمال عراق، از آینده حضور آمریکا در سوریه تا رقابت‌های فزاینده در قفقاز، همه‌چیز دست به دست هم داده تا سفر وزیر خارجه ترکیه رنگ و بویی آشکارا امنیتی پیدا کند. بسیاری از تحلیلگران معتقدند فیدان با سابقه‌ای که در دستگاه امنیتی ترکیه دارد، حامل پیام‌هایی است که کمتر از زبان دیپلمات‌های حرفه‌ای شنیده می‌شود؛ پیام‌هایی که برای ایران در شرایط کنونی، هم اهمیت و هم پیچیدگی دارد.
معماری امنیتی که با چمدان دیپلماسی وارد تهران می‌شود
فیدان در آنکارا نه یک چهره تشریفاتی، بلکه یکی از معماران اصلی سیاست امنیتی دولت اردوغان است؛ کسی که بیش از 10 سال مدیریت سازمان اطلاعات ملی ترکیه (میت) را بر عهده داشت و در طراحی سیاست‌های ترکیه در سوریه، عراق، قفقاز و حتی در روابط با روسیه و آمریکا نقش محوری بازی کرد.
اکنون او در جایگاه وزیر خارجه، همان تجربه امنیتی را به میدان سیاست رسمی آورده و سفر او به تهران نیز از همین زاویه اهمیت پیدا می‌کند.
در تهران، بسیاری انتظار دارند او تنها برای رایزنی درباره موضوعات جاری نیامده باشد، بلکه چارچوب‌های جدیدی برای «تنظیم دوباره روابط» با ایران در ذهن داشته باشد.
روابط ایران و ترکیه سال‌هاست که میان همکاری‌های ضروری و رقابت‌های راهبردی حرکت می‌کند؛ ترکیبی پیچیده و شکننده که هر بار با یک بحران تازه، شکل تازه‌ای به خود می‌گیرد و حالا هم با ورود فیدان، احتمالاً در آستانه بازتعریف دوباره قرار دارد.
محورهای رایزنی‌ها
از غزه تا پرونده هسته‌ای
براساس گزارش رسانه‌های ترکیه درباره این سفر، پرونده‌های متعددی روی میز گفت‌وگوهای امروز قرار دارد؛ پرونده‌هایی که هر کدام در سال‌های اخیر بخشی از معادلات امنیتی و سیاسی تهران و آنکارا را شکل داده‌اند.
نخستین و مهم‌ترین موضوع، بحران غزه است. هاکان فیدان طی هفته‌های گذشته تلاش کرده نقش میانجی فعال‌تری در روند آتش‌بس ایفا کند و ترکیه در رقابت با قطر و مصر در پی افزایش وزن سیاسی خود در این پرونده است.
این تلاش‌ها برای تهران اهمیت دارد، زیرا هرگونه توافق احتمالی در آینده غزه یا بازسازی ساختار سیاسی آن، بی‌شک بر امنیت ایران و معادلات منطقه‌ای اثر خواهد گذاشت؛ از همین رو، هماهنگی موضعی با آنکارا برای تهران ضروری به نظر می‌رسد.
در کنار غزه، مساله سوریه نیز همچنان محل اختلاف جدی تهران و آنکارا است. ایران و ترکیه اگرچه سال‌ها در قالب نشست آستانه همراهی کرده‌اند، اما درباره حضور نظامی ترکیه در شمال سوریه و آینده گروه‌های کرد، اختلافاتی عمیق دارند. فیدان که خود از معماران سیاست ترکیه در این مناطق بوده، اکنون در آستانه فرصتی قرار دارد تا در تهران شاید مسیر تازه‌ای برای گفت‌وگو درباره آینده سوریه باز کند؛ مسیری که با احتمال کاهش حضور نیروهای آمریکایی در شمال سوریه اهمیت بیشتری هم پیدا کرده است.
قفقاز نیز یکی از نقاط مهم رایزنی خواهد بود. پس از تحولات اخیر در قره‌باغ، ترکیه حتی بیش از گذشته به باکو نزدیک شده و پروژه‌هایی مانند کریدور زنگزور اکنون به یکی از حساس‌ترین نقاط اختلاف میان تهران و آنکارا تبدیل شده است.
ایران این طرح‌ها را تهدیدی برای موقعیت ژئوپلیتیک خود می‌داند و ترکیه آنها را مسیر طبیعی گسترش تجارت منطقه‌ای معرفی می‌کند. سفر فیدان از این منظر، فرصتی برای مدیریت این اختلاف و جلوگیری از تبدیل آن به بحران است.
پرونده هسته‌ای ایران نیز احتمالاً در میان گفت‌وگوها جایگاه مهمی خواهد داشت. ترکیه در دو دهه گذشته بارها تلاش کرده نقش میانجی بین تهران و غرب را بازی کند و حالا با پیچیده‌تر شدن فضای بین‌المللی و توقف مذاکرات، ممکن است آنکارا دوباره به دنبال ایفای نقش تسهیل‌گر باشد. فیدان در دیدار امروز احتمالا بار دیگر این پیشنهاد را مطرح کند؛ پیشنهادی که امکان دارد در تهران با نگاه محتاطانه اما کاربردی مواجه شود.
سایه اظهارات جنجالی فیدان
بر سفر تهران
با وجود همه این محورهای همکاری و اختلاف، اما اکنون آن چه بیش از همه فضا را حساس کرده، برخی اظهارات جنجال‌برانگیز ماه‌های اخیر وزیر خارجه ترکیه درباره سیاست‌های منطقه‌ای ایران بوده است.
فیدان در مصاحبه‌ای با شبکه الجزیره صریحا سیاست ایران در سوریه را «اشتباه» توصیف کرد و هشدار داد که ادامه چنین سیاستی ممکن است به اقدامات متقابل از سوی دیگر بازیگران منطقه‌ای منجر شود. او گفت اگر ایران به حمایت از گروه‌های مسلح در کشورهای دیگر ادامه دهد، طبیعی است که دیگران نیز چنین کاری را علیه تهران انجام دهند.
هم‌پوشانی عملیات‌ها در منطقه می‌تواند زمینه‌ساز سوءتفاهم‌هایی شود که ضرورت گفت‌وگو را افزایش می‌دهد و نیاز ترکیه به هماهنگی بیشتر با ایران است. تهران نیز می‌داند که بدون هم‌افزایی نسبی با آنکارا نمی‌تواند محیط امنیتی پیرامون خود را آرام کند. همین وضعیت نیز سفر امروز فیدان را به ضرورتی برای هر دو طرف تبدیل کرده است
او در بخشی از مصاحبه خود با الجزیره درباره سیاست ایران در قبال سوریه گفت: «اگر سیاست (ایران) در سوریه این گونه باشد، من تصور نمی‌کنم سیاست صحیحی باشد. اگر شما بخواهید با حمایت از یک گروه در داخل کشوری دیگر ناآرامی ایجاد کنید، کشورهای دیگر هم می‌توانند شما را با حمایت از برخی گروه‌ها آزار دهند.» این سخنان در ایران با واکنش‌های تندی روبه‌رو شد. چنان که اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، با لحنی بی‌پرده در ایکس نوشت: «ندیدن دست‌های آشکار و پنهان آمریکا و اسرائیل در تحولات منطقه اشتباه بزرگی است» و سپس خطاب به فیدان پرسید: «اما اسرائیل چطور؟»
این واکنش صریح نشان داد که فضای سیاسی میان تهران و آنکارا تنها سطحی از رقابت را تجربه نمی‌کند، بلکه وارد دوره‌ای از حساسیت کلامی شده که می‌تواند بر گفت‌وگوهای امروز نیز اثر بگذارد.
روابط تهران- آنکارا؛ رقابت مزمن
در کنار همکاری اجتناب‌ناپذیر
ایران و ترکیه سال‌هاست که مجبورند با ترکیبی از رقابت و همکاری کنار بیایند. هر دو قدرت‌های منطقه‌ای هستند، هر دو در چندین میدان مشترک فعال‌اند و هر دو در حوزه‌هایی نیازمند یکدیگر.
حجم تجارت دوجانبه، وابستگی ترکیه به انرژی ایران و همچنین نیاز تهران به مسیرهای تجاری و مرزی ترکیه، باعث شده روابط آن ها نه‌چندان گرم، اما همواره فعال باقی بماند.
از نشست‌های آستانه درباره سوریه گرفته تا هماهنگی‌های امنیت مرزی و مدیریت بحران پناهجویان، دو کشور به این نتیجه رسیده‌اند که بدون تعامل نمی‌توانند هزینه‌های امنیتی خود را کاهش دهند. این واقعیت همان چیزی است که سفر هاکان فیدان را از یک دیدار نمادین به یک ضرورت سیاسی تبدیل می‌کند؛ ضرورتی که در بطن خود نشان می‌دهد رقابت ژئوپلیتیک میان تهران و آنکارا تا چه اندازه نیازمند مدیریت است.
تهران نگران و آنکارای محتاط
حال اما در روزهایی که خبر پرواز جنگنده‌ها و عملیات‌های مرزی در عراق منتشر شده، فضای منطقه برای هرگونه اشتباه محاسباتی بسیار لغزنده است.
ایران در ماه‌های اخیر خطوط قرمز امنیتی خود را با صراحت بیشتری پیگیری کرده و ترکیه نیز در عملیات‌های ضد پ‌ک‌ک حضور فعالی در شمال عراق دارد. همین هم‌پوشانی عملیات‌ها می‌تواند زمینه‌ساز سوءتفاهم‌هایی شود که ضرورت گفت‌وگو را افزایش می‌دهد.
فیدان از این منظر حامل پیام مهمی است؛ نیاز ترکیه به هماهنگی بیشتر با ایران. تهران نیز می‌داند که بدون هم‌افزایی نسبی با آنکارا نمی‌تواند محیط امنیتی پیرامون خود را آرام کند. همین وضعیت نیز سفر امروز فیدان را به ضرورتی برای هر دو طرف تبدیل کرده است.
سفر فیدان احتمالاً به توافقات بزرگ و فوری منجر نخواهد شد، اما می‌تواند اولین قدم در مسیر شکل‌گیری نوعی «همزیستی مدیریت‌شده» میان تهران و آنکارا باشد. منطقه در حال ورود به مرحله‌ای تازه است؛ غزه به میدان اصلی صف‌بندی تبدیل شده، قفقاز به اولویت امنیتی ایران بازگشته و آینده سوریه در ابهام است
گفت‌وگو درباره تجارت،
شورا و همکاری امنیتی
اما باید توجه داشت که در کنار مسائل سخت امنیتی، فیدان و عراقچی درباره تقویت شورای همکاری بلندپایه، آماده‌سازی نشست نهم این شورا و توسعه زیرساخت‌های تجارت مرزی نیز گفت‌وگو خواهند کرد.
هدف اعلام‌شده دو کشور برای رسیدن به ۳۰ میلیارد دلار تجارت سالانه، بارها از سوی مقامات مطرح شده اما هنوز فاصله زیادی با واقعیت دارد. با این حال تهران امیدوار است سفر فیدان بتواند به گشایش مسیرهای تجاری کمک کند و بخشی از مشکلات اقتصادی در روابط دوجانبه را کاهش دهد.
رسانه‌های ترکیه‌ای نیز این سفر را فرصتی برای هماهنگی امنیتی در مرزهای سوریه و عراق و همچنین مدیریت پیامدهای جنگ غزه می‌دانند.
در ایران برخی کارشناسان بر این باورند که این سفر بخشی از راهبرد «دیپلماسی همسایگی» دولت پزشکیان است که طی هفته‌های اخیر با سفرهای پی‌درپی مقامات خارجی به تهران پررنگ‌تر شده است. با این حال، تحلیلگران مستقل هشدار می‌دهند که روابط ایران و ترکیه وارد مرحله‌ای شده که نیازمند بازتعریف دقیق‌تر مناسبات و مرزهای همکاری است؛ مرحله‌ای که اگر به‌درستی مدیریت نشود، می‌تواند به سوءتفاهم‌های بزرگ‌تری منجر شود.
تهران و آنکارا به دنبال
فرمول جدیدی از همزیستی
سفر فیدان احتمالاً به توافقات بزرگ و فوری منجر نخواهد شد، اما می‌تواند اولین قدم در مسیر شکل‌گیری نوعی «همزیستی مدیریت‌شده» میان تهران و آنکارا باشد.
منطقه در حال ورود به مرحله‌ای تازه است؛ مرحله‌ای که در آن غزه به میدان اصلی صف‌بندی قدرت‌ها تبدیل شده، قفقاز بار دیگر به اولویت امنیتی ایران بازگشته و آینده سوریه در هاله‌ای از ابهام است.
ایران و ترکیه در چنین لحظه‌ای ناچارند بیشتر از همیشه با یکدیگر گفت‌وگو کنند، حتی اگر اختلاف نظرهایشان پابرجا باشد.
واقعیت این است که در فضای پرتلاطم امروز، ایران بیش از همیشه به رایزنی و تعامل منطقه‌ای نیاز دارد، اما این تعامل تنها زمانی ارزشمند خواهد بود که رابطه با ترکیه بر پایه همکاری واقعی و منافع ملی ایران بازتعریف شود.
هاکان فیدان با تمام سابقه امنیتی و نقش راهبردی‌اش، امروز به تهران می‌آید تا درباره مجموعه‌ای از دشوارترین پرونده‌های منطقه‌ای گفت‌وگو کند.
این سفر اگر درست مدیریت شود، شاید به نقطه‌ای برای کاهش تنش میان دو قدرت منطقه‌ای تبدیل شود؛ نقطه‌ای که هر دو کشور بیش از همیشه به آن نیاز دارند.
دیدگاه تان را بنویسید