آمریکا و کابوس ۱۸ اکتبر

محبوبه ولی

در دوران جنگ تحمیلی و حمله عراق به ایران، نیروی هوایی ایران مجهز به چندین جنگنده بود. «F-4»، 

«F-5»، «MIG 29» و جنگنده‌های سبک چینی «J-7»، از جمله آن جنگنده‌ها هستند که یا از زمان محمدرضا شاه پهلوی باقی مانده بودند یا در دوران جنگ تحمیلی به ناوگان نیروی هوایی افزوده شده بود و ایران تجربه جنگ با آنها را دارد. اما از آن زمان تاکنون جنگنده‌ها و تسلیحات نظامی مدرن، پیچیده و بسیار قوی به صنعت هوایی و نظامی جهان افزوده شده که دست ایران به واسطه تحریم‌ها از آنها کوتاه مانده است. 

قطعنامه 1737 چگونه شکست؟

البته ایران در طول این سال‌ها موفق به تولید چندین نمونه جنگنده بومی و نمونه‌های متعدد دیگری از تسلیحات نظامی شده است، اما این تولیدات قطعا به معنای بی‌نیازی نیروی هوایی ایران از به‌روزترین و قوی‌ترین تسلیحات و جنگنده‌های تولید شده در جهان نیست. در تمام این سال‌ها ایران به دنبال خرید و تامین این جنگنده‌ها بوده است اما شورای امنیت سازمان ملل در دسامبر 2006 ذیل قطعنامه 1737، ممنوعیت فروش سلاح به ایران و صادرات سلاح از ایران را وضع کرد. این ممنوعیت در سال 2010 در قطعنامه 1929 حتی تشدید هم شد و بدین ترتیب ایران دیگر نه می‌توانست دستاوردهای صنایع دفاعی خود را صادر کند و نه اینکه به خرید محصولات نظامی و دفاعی از دیگر کشورها بپردازد. با امضای برجام اما قرار شد که این دَر پس از پنج سال به روی ایران باز شود. در دو هفته پایاتی مذاکرات توافق هسته‌ای، موضوع لغو تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی ایران مطرح و از سوی روسیه و چین مورد استقبال قرار گرفت. بر خلاف روسیه و چین، دیگر طرف‌های برجام، چندان مایل به این کار نبودند. مسکو اما اعلام کرده بود که این تحریم‌ها باید جزو اولین محدودیت‌هایی باشند که برداشته می‌شوند و همین امر هم موجب بروز اختلاف جدی میان اعضای 1+5 شد.

گوشه‌ای از پشت پرده عجله آمریکا برای فروپاشی برجام

درنهایت پس از کش و قوس‌های فراوان، راه‌حلی به دست آمد که بر اساس آن تحریم‌های تسلیحاتی و موشکی ایران برداشته می‌شود، اما به صورت تدریجی و مرحله به مرحله. 

مرحله اول برداشتن این تحریم‌ها مربوط به تسلیحات سبک و متعارف است که مطابق برجام، مقرر شده است پنج سال پس از امضای برجام در سال 2015، یعنی 18 اکتبر 2020 و پس از آنکه گزارش بین‌المللی سازمان انرژی اتمی صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران را تایید کرد، این تحریم‌ها برای ایران لغو شود.  یکی از دلایلی که دولت ایران تاکید بر حفظ برجام و ماندن در آن دارد و دولت آمریکا نیز سعی در تحریک ایران برای خروج از برجام دارد، همین امتیازات پلکانی برجام است که زمان آنها در تاریخ‌های متفاوت فرا می‌رسد. برای مثال علاوه بر انقضای تحریم تسلیحات سبک و متعارف که در اکتبر 2020 به پایان می‌رسد، در سال 2023 تحریم‌های مربوط به تسلیحات سنگین و موشکی اتمام پیدا می‌کند و در 2025 نیز قطعنامه‌های پیشین سازمان مل علیه ایران که عمدتا قطعنامه‌های فصل هفتمی بودند دیگر قابلیت بازگشت خود را از دست می‌دهند. از این رو طبیعی است که آمریکا تمام تمرکز خود را معطوف به فروپاشی برجام قبل از فرا رسیدن این تاریخ‌ها کند؛ به ویژه که با خروج ایران از برجام تمامی تحریم‌های سازمان ملل و قطعنامه‌های پیشین به شکل خودکار علیه تهران فعال خواهند شد. 

توئیت‌های نگران و قدرت‌نمایی ایران 

به دنبال همین نگرانی است که مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا اخیرا نسبت به انقضای تحریم تسلیحاتی ایران هشدار داد. او لینکی از سایت وزارت خارجه آمریکا را در توئیت خود قرار داد که در آن زمان پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران به صورت کاهشی به جلو می‌رود و طبق آن تحریم‌های تسلیحاتی ایران روز ۱۸اکتبر ۲۰۲۰ (۲۷ مهرماه ۱۳۹۹) به پایان خواهد رسید و پس از آن ایران می‌تواند به فروش تسلیحات پرداخته و از کشور‌هایی نظیر روسیه و چین نیز تسلیحات خریداری کند. پمپئو در همان توئیت از تمام متحدان و شرکای آمریکا خواست که برای متوقف ساختن رفتارهای بی‌ثبات‌کننده تهران در منطقه فشارها بر حکومت ایران را افزایش دهند. 

ایران اما در این سوی ماجرا در آستانه انقضای تحریم تسلیحاتی‌اش، مذاکره با چین و روسیه برای خرید و فروش جنگنده و تسلیحات نظامی را آغاز کرده است. حضور پررنگ ایران در نمایشگاه هوافضای روسیه، نشانه‌ای از همین رایزنی‌هاست. 

مقرر شده پنج سال پس از امضای برجام در سال 2015، یعنی 18 اکتبر 2020 و پس از آنکه گزارش بین‌المللی سازمان انرژی اتمی صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران را تایید کرد، تحریم‌های مربوط تسلیحات سبک و متعارف ایران لغو شود

نمایشگاه بین‌المللی هوافضای روسیه به نام ماکس-۲۰۱۹ پنج شهریور با حضور ایران و ۱۶ کشور دیگر در مجموعه نمایشگاه هوایی شهر ژوکوفسکی در شرق مسکو به مدت پنج روز آغاز به کار کرده و ایران برای دومین بار است که در این نمایشگاه حضور می‌یابد. وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران در این نمایشگاه پهپاد نظامی مبین با سه متر طول و 670 کیلوگرم وزن را به عنوان یکی از جدیدترین محصولات خود نمایش داد. نمایش این پهپاد که می‌تواند 120 کیلوگرم تسلیحات و تجهیزات مورد نیاز ماموریت را با خود حمل کند، بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها داشت. 

به گزارش ایرنا، اندیشکده انگلیسی مطالعات راهبردی «روسی» (Russi) در گزارشی با عنوان «هواپیماهای بدون سرنشین در خاورمیانه» با بررسی کشورهای دارنده فناوری در منطقه یعنی ایران، ترکیه و رژیم صهیونیستی، اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران با وجود سال‌ها تحریم در حوزه‌های مختلف به ویژه در عرصه نیروی هوایی، توانسته به طور مستقل هواپیماهای بدون سرنشین خود را توسعه دهد و از این هواپیماها علیه اهداف گروه‌های تروریستی در عراق و سوریه استفاده کند.» در این گزارش با یادآوری عملیات نیروهای ایرانی در شکار هواپیمای بدون سرنشین جاسوسی «آر کی و ۱۷۰» (RQ۱۷۰) آمریکایی آمده است: «متخصصان ایرانی توانستند که کل مجموعه این پهپاد آمریکایی را با روش مهندسی معکوس بسازند.»

پیشنهاد روسیه و چین برای فروش جنگنده به ایران

از سوی دیگر به نظر می‌رسد روسیه و چین نیز از تقویت تسلیحاتی ایران استقبال می‌کنند. روز گذشته امیر سرتیپ عبدالکریم بنی‌طرفی، مدیرعامل سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح در حاشیه نمایشگاه هوافضای روسیه (ماکس2019) در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه تحریم‌های تسلیحاتی بر اساس برجام تا 14 ماه دیگر برداشته خواهد شد و آیا موضوع خرید جنگنده در دستور کار قرار دارد یا خیر، گفت: کشورهای مختلفی به ما پیشنهاد می‌دهند و درباره آن بحث و مذاکره هم صورت می‌گیرد، اما همه اینها منوط به آن است که تاریخ پایان تحریم‌های تسلیحاتی فرا برسد.

او از پیشنهاد روس‌ها و چینی‌ها برای فروش جنگنده به ایران نیز خبر داد و افزود: در حوزه پهپاد یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای جهان هستیم و به برخی از کشورهای جهان هم صادرات داریم؛ حتی کشور روسیه هم درخواست برخی پهپادها را از ما داشته‌اند که باید آن را بررسی کنیم و مجوزهای لازم را برای صادرات آن اخذ کنیم.

ایران در آستانه انقضای تحریم تسلیحاتی‌اش، مذاکره با چین و روسیه برای خرید و فروش جنگنده و تسلیحات نظامی را آغاز کرده است. حضور پررنگ ایران در نمایشگاه هوافضای روسیه که از 5 شهریور به مدت پنج روز در شرق مسکو آغاز در حال برگزاری است؛ نشانه‌ای از همین رایزنی‌هاست 

مدیرعامل سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح شرحی از دیگر محصولاتی که ایران در نمایشگاه مسکو به نمایش گذاشته مانند جت آموزشی کوثر 88 و ریز قطعات و پره‌های موتور هواپیما با تکنولوژی‌های بالا ارائه کرد و ادامه داد: «همه تجهیزاتی را که در این نمایشگاه به نمایش گذاشته‌ایم با هدف صادرات و برای فروش عرضه شده؛ البته اولین سال‌هایی است که ما وارد این عرصه شده‌ایم، اما تا به امروز چند تفاهم‌نامه با چند شرکت منعقد کرده‌ایم.»

بدین ترتیب به نظر می‌رسد ایران در حال آماده‌سازی مقدمات برای 18 اکتبر 2020، یعنی پایان تحریم تسلیحات سبک و متعارف ایران است؛ کابوسی برای آمریکا.