سرگذشت یکی از کهن‌ترین فرهنگ‌های جهان

آبان مصدق

کتاب «فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن بر تمدن اسلامی و ادبیات عربی» تألیف دکتر محمد محمدی ملایری را انتشارات توس به چاپ رسانده است. نخستین چاپ این کتاب مربوط به سال 1323 است که تا سال 1373 محمدی چندین بار آن را اصلاح کرده است. با وجود کتاب‌های بی‌شماری که درباره تأثیر و تأثر فرهنگ ایران و عرب به چاپ رسیده است؛ شاخصه این کتاب این است که از نگاه متفاوتی به این مقوله نگریسته و این بار به جای آن‌که صرفا به تأثیر فرهنگ عربی-اسلامی بر سرزمین ایران بنگرد، به واکاوی تأثیر فرهنگ ایران پیش از اسلام بر تمدن اسلامی و ادبیات عرب پرداخته و جنبه‌های گوناگون فرهنگی ایران زمین و تأثیرگذاری آن‌ها را فهرست کرده است. محمدی در این کتاب به آثار فرهنگی ایران و سرگذشت آن در خلال حمله اعراب، رفتار مهاجمان با آثار علمی و صنعتی ملت‌های دیگر، آثار نابود شده در خلال حمله اعراب، زبان فارسی در دوره فترت، موقعیت زرتشتیان در قرن‌های اول و دوم، رویکرد موبدان زرتشتی، ماجرای گروه شعوبیه، آتشکده‌ها و دهقانانی که در این دوره به‌طور جدی به حفظ و حراست از فرهنگ و ادبیات ایران پرداختند، گنجینه‌ای از اوراق پراکنده و کتاب‌هایی که در این دوره جان به در برده بودند و یافت شدند. تأثیر تشکیلات اداری ساسانیان در دولت خلفا، بررسی سازمان دولت ساسانی و نظر مؤلفین اسلامی نسبت به آن، شغل دبیری، وزیران ایرانی خلفای عباسی، اتهام دبیران به ایران‌دوستی و زندقی بودن، عصر اسلام، ادبیات عربی و فرهنگ‌های ایرانی و یونانی، مترجمان آثار پهلوی به زبان عربی، تاریخ‌نگاری در ایران پیش از اسلام، خدای‌نامه، آیین‌نامه، تاج‌نامه، داستان‌های ایرانی از جمله تاریخ بهرام چوبین، داستان شهربراز و پرویز، داستان رستم و اسفندیار و تعدادی داستان‌های دیگر، قصه و افسانه در ادبیات ساسانی، پیدایش فن قصه‌پردازی در ادبیات عرب، کتاب‌های هزار افسان، کلیله و دمنه، مزدک‌نامه و افسانه‌های دیگر، قصه‌های ایرانی در ادبیات عرب، عقاید و افسانه‌های دینی،  فلسفه یونانی و دین زرتشت، زروانیان و تأثیر آن‌ها بر محیط اسلامی، کتاب‌های علمی و نجوم دوره ساسانی، مرکز علمی و پزشکی جندی شاپور و موقعیت آن پس از اسلام، پندنامه بزرگمهر و بسیار مباحث دیگر در این ارتباط که در کتاب به آن‌ها پرداخته شده است. 

کتاب فرهنگی ایرانی با وجود این‌که در یک جلد تدوین شده است، نمایی کلی و سرنخ‌هایی برای پژوهش بیشتر درباره عصر ساسانیان که در ابتدای کتاب، اهمیت این دوره را روشن می‌کند، به دست می‌دهد. نکته‌هایی که اغلب از قلم افتاده‌اند و حتی دیده نشدن این کتاب در بین محققان، تلاش مستمر دکتر محمدی برای فرهنگ ایران را به جایی نرسانده است. محمدی در انتهای مقدمه نوشته است: «هر گاه این کتاب وسیله الهام جوانان دانشمند ما گردد تا با تحقیقات ژرف‌تری در آینده پرده ابهام را از روی قسمت‌های ناروشن تاریخ ایران بردارند، نویسنده پاداش خود را یافته است».