برداشت از آب‌های ژرف و خطر فرونشست زمین

آب‌های ژرف که به آب‌های فسیلی نیز معروف هستند، در طول میلیون‌ها سال در اعماق زمین محبوس شده‌اند که به‌‌دلیل از نظر عدم تجدیدپذیری مجدد بسیار ارزشمند بوده و از آنها به‌‌عنوان منابع آبی استراتژیک یاد می‌شود اما در شرایط فعلی عده‌ای این منابع آبی را راه نجات و برون‌رفت از بحران کنونی آبی کشور می‌دانند اما در مقابل عده‌ای هم مخالف برداشت از آن‌ها هستند و این آب‌ها را متعلق به آیندگان می‌دانند. 

تیرماه سال 95 بود که پیشنهاد طرح استفاده از آب‌های ژرف در مجلس شورای اسلامی ارائه شد تا بر اساس آن مطالعات برای بهره‌برداری و استفاده از ظرفیت آب‌های ژرف در سیستان و بلوچستان آغاز شود. در این راستا پروژه استحصال آب‌های ژرف در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تعریف شد تا بر اساس آن تمام جوانب برداشت یا عدم برداشت از این منابع آبی مورد پژوهش و بررسی قرار گیرد. 

البته نظرات در استحصال یا عدم استحصال آب‌های ژرف متفاوت است، برخی معتقدند برداشت آن موجب بروز پدیده فرونشست زمین می‌شود اما برخی معتقدند تاثیری بر بروز این پدیده ندارد چون از اعماق بسیار زیاد زمین برداشت می‌شود. 

 برداشت آب‌های ژرف نیازمند بررسی بیشتر 

دبیر سیاستگذاری محیط‌زیست در مرکز بررسی‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری معتقد است، ارائه نظر قطعی در زمینه برداشت آب‌های ژرف، نیاز به بررسی و پژوهش دارد و تا زمانی که دولت نتیجه مطالعات و پژوهش در زمینه استحصال آب‌های ژرف را منتشر نکند، نمی‌توان در این زمینه نظری قطعی ارائه کرد. 

محمد درویش در گفت‌و‌گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: در زمینه تاثیر برداشت آب‌های ژرف بر بروز یا تشدید فرونشست زمین هنوز مطالعه جامع و مورد قبولی انجام نشده است. 

آنچه که تاثیر مستقیم روی بروز فرونشست دارد آبی است که از زیر سطح زمین در اعماق حداقل 200 متری از دست می‌رود. چون عمق سفره‌هایی که از آنها برداشت می‌شود بین 100 تا 300 متر است بنابراین باید کنترل بیشتری بر برداشت آب‌های ژرف صورت گیرد

وی افزود: دولت پروژه‌ای را برای معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تعریف کرده و بر اساس آن قرار است درباره اثرات برداشت از آب‌های ژرف بررسی‌های دقیق انجام دهند، تبعات آن را واسنجی کنند و ببینند در مجموع برداشت از آب‌های ژرف به نفع یا به ضرر کشور است. 

این فعال محیط‌زیست تاکید کرد: تا زمانی که نتایج این پژوهش‌ها منتشر نشده باشد باید در اعلام نظر قطعی مبنی بر اینکه آیا برداشت آب از منابع ژرف بی‌خطر است یا خطرناک، یا در مقایسه با طرح‌های انتقال آب یا آب شیرین‌کن صرفه اقتصادی دارد یا ندارد، احتیاط کرد. البته هنوز دولت نتایج پژوهش‌های خود را منتشر نکرده است. 

دبیر سیاستگذاری محیط‌زیست در مرکز بررسی‌ها استراتژیک نهاد ریاست جمهوری افزود: اینکه گفته می‌شود هر چه عمق برداشت بیشتر باشد، اثر آن بر سطح کمتر است نیز جای تامل دارد اما برخی از زلزله‌شناسان معتقدند ممکن است یکی از دلایل افزایش زلزله خیزی در کشور فعل و انفعالاتی باشد که در لایه‌های زیرین زمین اتفاق می‌افتد و منابع آب جابه جا می‌شود. 

وی ادامه داد: اگر منابع آب می‌تواند به‌این‌ترتیب در لایه‌های تکتونیک اثر بگذارد، ممکن است به همین استدلال هم منابع آب عظیمی که در عمق هزار متری وجود دارد همین تاثیر را بگذارد. همچنین منابع آبی میلیون‌ها سال طول کشید. تا جمع شدند؛ بنابراین جایگزینی آنها به این راحتی‌ها نیست؛ اگر چنین کاری صورت پذیرد و معلوم شود که خطا است دیگر جبران آن بسیار دشوار و گاه غیرممکن خواهد بود. 

سیستان و بلوچستان  آغازگر پروژه 

درویش گفت: عربستان که آب‌های فسیلی خود را در دهه پایانی قرن بیستم برداشت کرد و در مقطعی توانست به یکی از بزرگترین صادر‌کننده گندم تبدیل شود، اکنون با بحران جدی روبرو شده است. تمام مخازن آب‌های ژرف خود را از دست داده و بیش از 3.5 میلیون هکتار اراضی کشاورزی آن رها شده و چشمه‌های تولید گرد و خاک جدید به‌وجود آمده است، در‌واقع بخشی از سرزمین عربستان به علت توجه نکردن به هشدارهای کارشناسان کاملا ویران شده است. 

منابع آبی طی میلیون‌ها سال جمع شده‌اند، بنابراین جایگزینی آنها به این راحتی‌ها امکان‌پذیر نیست؛ اگر برداشت آب‌‌های ژرف صورت پذیرد و معلوم شود که این امر خطاست، دیگر جبران ذخایر آبی بسیار دشوار و گاه غیرممکن خواهد بود

وی به پروژه مطالعاتی استحصال آب‌های ژرف اشاره کرد و افزود: این پروژه آغاز شده و چاه‌های آزمایشی در منطقه سیستان و بلوچستان حفر کرده‌اند. البته شوری آبی که از این چاه‌ها برداشت کردند 200 هزار «میکروموس» بر سانتیمتر بوده که شوری بسیار بالایی است و هنوز به آبی که بشود از آن استفاده کرد دست نیافتند اما پژوهش‌ها ادامه دارد. 

ارجحیت آب‌های ژرف  نسبت به چاه‌های عمیق 

مسعود شفیعی رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور نیز در گفت‌و‌گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: آنچه که تاثیر مستقیم روی بروز فرونشست دارد، آبی است که از زیر سطح زمین در اعماق حداقل 200 متری از دست می‌رود؛ چون عمق سفره‌هایی که از آنها برداشت می‌شود بین 100 تا 300 متر است، بنابراین باید کنترل بیشتری بر روی برداشت آنها صورت گیرد. 

وی افزود: هر‌چه عمق تغییر چگالی بیشتر باشد اثر آن در سطح کمتر است از اینرو استفاده از آب‌های ژرف یا فسیلی نسبت به منابع سطحی‌تر توصیه می‌شود، چون در اعماق بسیار پایین هستند و در فرونشست اثر کمتری دارند؛ بنابراین استفاده از آب‌های فسیلی یا کارستی بر منابع سطحی‌تر مانند چاه‌های عمیق و نیمه عمیق ارجحیت دارند. 

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور تاکید کرد: البته اگر مسئولان کشور به‌صورت کلی بخواهند راهکارهای برون‌رفت از مشکل کم آبی را اولویت بندی کنند، قطعا ابتدا باید تغییر الگوی مصرف در شرب، کشاورزی و صنعت را مد‌نظر قرار دهند. 

وی افزود: دوم اینکه برای تامین آب روش‌های مختلفی وجود دارد. در‌واقع آب‌های زیرزمینی، رودخانه‌ها و آب شیرین کن‌ها به عنوان منابع آبی در اختیار ما هستند؛ بنابراین باید سیاستی در کشور در پیش گرفته شود تا به منابع آبی کشور تنوع بخشیده شود، بطوریکه به‌عنوان مثال تامین آب مورد نیاز کشور کاملا وابسته به آب‌های زیرزمینی یا رودخانه و یا آب شیرین‌کن‌ها نباشد. 

شفیعی ادامه داد: استفاده از منابع تجدید‌شونده، بازیافت، تصفیه فاضلاب‌ها، ایجاد بارش‌های مصنوعی و بارور کردن ابرها روش‌هایی هستند که می‌توانند به‌عنوان روش‌های تامین منابع آبی مورد استفاده قرار گیرند. 

وی درباره اینکه سازمان هواشناسی نظر مساعدی نسبت به باروری ابرها ندارد، گفت: بارور کردن ابرها تا حدی قابل قبول است، برای کشور کم آبی مانند ایران نمی‌توان این روش‌ها را نادیده گرفت بلکه نیاز است محققان و پژوهشگران کشور مطالعات خود را در این زمینه افزایش دهند تا بتوانند روش‌های جدیدی را برای تامین منابع آب کشور مطرح کنند.