یخچال‌های دماوند، ذوب می‌شود

عطیه لواسانی

تابستانی که رو به پایان است، هزاران رویداد و حادثه داخلی و خارجی به همراه داشت اما از نظر زیست محیطی، برخی از این رویدادها، بسیار حائز اهمیت و قابل توجه‌اند. ایران، سرزمین مادری ما، به شدت گرم شده است و برخی از  دوست‌داشتنی‌‌‌ترین نمادهای طبیعی ما در حال از بین رفتن است؛ «یخچال‌های توچال، درحال ذوب شدن است».

«دماوند» و رشته کوهی که از شرق تا غرب این قله بزرگ، امتداد یافته است، طی سال‌های اخیر، یکی از گرم‌ترین دوره‌های تاریخی خود را تجربه می‌کنند.

پیامدهای گرم شدن هوا، دامنه‌‌دار شده و بروز وقایعی نظیر سیلاب‌های شدید، یکی از آن‌ها است.

شهریور جاری، مناطقی در اطراف دماوند، شاهد سیلاب‌های کم‌سابقه بود، تا آنجا که بسیاری از مردم تصور می‌کردند این میزان گرم شدن زمین، ناشی از فعال شدن آتشفشان دماوند است.

بر خلاف باور عمومی، کارشناسان معتقدند دمای بالا و ممتد در منطقه، از مهمترین دلایل سیل اوائل شهریور در مسیر گزنک بوده است.

مسیر گزنک به قله دماوند، مسیل شناخته شده‌ای است و هرسال سیلاب در آن رخ نمی‌دهد؛ اما سیلاب هفتم شهریور جزو سیلاب‌های بزرگ و مخرب و کم سابقه منطقه بوده است. نکته قابل تامل این‌که مشابه آن در سال ۱۳۹۶ نیز رخ داده بود.

گرمای هوا، اصلی‌ترین عاملی است که هم اکنون محیط زیست البرز و پیرامون دماوند را تحت تاثیر قرار داده است. در اثر تغییرات اقلیمی، علاوه بر کاهش قابل ملاحظه نزولات جوی به صورت برف به‌ویژه در فصل زمستان و افزایش دما، از پوشش برف و ضخامت آن بطور محسوسی در کل دامنه‌های دماوند کاسته شده است.

واقعیت ناخوشایند این‌که «یخچال‌های پای قله با سرعت نسبتا بالایی در حال ذوب شدن و تشکیل روان‌آب در دره «تلو» یعنی همان دره رودخانه تلخاب مشرف به روستای گزانه رخ می دهد».

با تداوم این روند باید منتظر باشیم که روند احتمالی جاری شدن سیل در سال‌های آتی نیز وجود داشته باشد.

روند گرمایش زمین و هوا، در ایران، مستثنا از دیگر نقاط جهان نیست. این پدیده، در همه‌ جای زمین فراگیر شده است اما در منطقه‌ای که ما در آن قرار گرفته‌ایم، یعنی «خاورمیانه‌ی همیشه پرحادثه»، از شدت و حدت بیشتری برخوردار است.

گرمایش زمین، ناشی از عوامل طبیعی و نیز عواملی است که به طور غیرطبیعی و به دست انسان پدیدار گشته است. با شروع انقلاب صنعتی، تولید گازهای گلخانه‌ای افزایش یافت.

یکی از دلایل وجود حیات روی کره زمین، وجود میزان مناسبی از گازهای گلخانه‌ای در جو آن است؛ چراکه وجود میزان مناسبی از این گازها دمای کره زمین را در اندازه مشخصی نگه داشته است؛ ولی از بعد از انقلاب صنعتی انسان‌ها با استفاده بیشتر از خودروها، وسایل الکترونیکی و نظائر آن، انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را افزایش دادند که این امر شرایط کره زمین را برای ادامه زندگی بشر روز به روز سخت‌تر می‌کند.

اکنون دمای سیاره ما حدود ۲ / ۱ درجه سانتی‌گراد نسبت به انقلاب صنعتی - حدود یکصد و پنجاه سال پیش - افزایش پیدا کرده است. این افزایش یک درجه‌ای آسیب‌های زیادی به زمین وارد کرده است.

این در حالی است که ایران جزو ۱۰ کشور اول در تولید گاز دی اکسید کربن است و بر اساس بررسی‌ها تا سال ۲۰۱۱ مقام نهم و تا سال ۲۰۱۵ مقام هشتم را در زمینه تولید دی اکسید کربن داشت. بر این اساس ایران در COP21 متعهد شد که تا پایان سال ۲۰۳۰ بین ۴ تا ۱۲ درصد از میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای به‌ویژه دی اکسید کربن را بکاهد.

به باور کارشناسان این حوزه، در بدترین سناریو اگر افزایش دی اکسید کربن با همین روند ادامه پیدا کند، زمین ۵ تا ۶ درجه گرم‌تر خواهد شد. پیش‌بینی می‌شود این افزایش دما در خاورمیانه بیشتر باشد و بیشترین آسیب ناشی از تغییر اقلیم به خاورمیانه می‌رسد. تاکنون هم همین طور بوده است و در حال حاضر، مشخصا شاهد افزایش حدود دو درجه‌ای دمای ایران هستیم.

این افزایش دما، در هریک از بخش‌ها و مناطق کشور، تاثیرات خاص خود را برجا می‌گذارد و طبعا در مناطق مرتفع نیز باید به دنبال آثار و «پیامدهای کوهستانی گرمایش زمین» باشیم. در این راستا در مورد دماوند باید به موضوع یخچال‌های طبیعی این منطقه توجه شود. دماوند دارای یخچال‌های همیشگی در ارتفاع  بالای ۴ هزار متر است که حجم آنها در زمستان با بارش برف بیشتر شده و در طول تابستان به دلیل گرمای هوا بخش زیادی از یخچال‌ها ذوب می‌شوند. امسال  به دلیل  گرمای  بی‌سابقه در مرداد ماه، حجم قابل ‌توجهی از یخچال‌های طبیعی دماوند ذوب شد.

پس از دریافت گزارش‌های آثار ناشی از ذوب شدن یخچال‌های دماوند، کارشناسان، ضمن بررسی داده‌های سازمان هواشناسی، مشاهده کردند که منطقه دماوند در تابستان امسال تقریبا ۵۰ تا۶۰ روز دمای بالاتر از میانگین بیشینه و کمینه سال‌های گذشته را داشته و تداوم روزهای گرم تابستان جاری، باعث ذوب یخچال‌های دماوند شده است‌.

ذوب یخچال‌ها هم اکنون به صورت مستقیم و محسوس، در حال نشان دادن آثار خود در مناطق پیرامونی دماوند است. این آثار اگرچه در سطحی محدود، باعث تغییر چهره طبیعت و دگرگونی محیط زیست شده است اما به سرعت می‌تواند، در مناطق دورتر نیز آثار خود را نمایان سازد.

مرور مجدد سیل گزنک، به درک بهتر موضوع کمک می‌کند. مسیر گزنک به قله دماوند، مسیل شناخته شده‌ای است و هرسال و به طور منظم، سیلاب در آن رخ نمی‌دهد. سیلاب اوائل شهریور، جزو سیلاب‌های بزرگ و مخرب و کم سابقه این منطقه بوده است. حال، پیش بینی می‌شود چنین سیلاب غافلگیرکننده‌ای می‌تواند در محورهای دیگر نیز تکرار شود.

سیل در روستای «گزانه» موجب تخریب کامل پارک این مرکز جمعیتی شد و با گذر از روستای «گزانه» که با تخریب دیواره آبراهه نیز همراه بوده، در تلاقی با رود «هراز» و مسیر جاده هراز که توام با تلاطم گسترده آب گل آلود بود به باغات منطقه گزنک آسیب وارد کرده است.

مسیر عبوری سیل، دره نه چندان وسیع گزنک به قله دماوند در محدوده بخش لاریجان استان مازندران است. این مسیر دسترسی به قله دماوند از یال شرقی است که به حالت کمانی از قله به سمت شرق و جنوب شرق تا جاده هراز و رودخانه هراز ادامه دارد. در وسط دره، مسیر رودخانه محلی «تلخاب» قرار دارد که مسیر سیل نیز در راستای همین رودخانه بوده است. مسیر رودخانه از گزنک در کناره جاده هراز تا قله دماوند که مسیر آبراهه‌ای مشرف به گزانه و گزنک را تشکیل می‌دهد، دارای طولی معادل ۱۳ کیلومتر است.

در مسیر گزنک به قله در آبراهه طویل که مسیل شناخته شده منطقه نیز است، تغییر ارتفاع در ابتدا چندان زیاد نبود و در طول ۶ کیلومتر حدود ۱۰۰۰ متر به ارتفاع افزوده می‌شد یعنی حدود ۱۷ درصد شیب، ولی در ادامه، شیب به شدت تند می‌شود، به گونه‌ای که از ارتفاع حدود ۲۶۰۰ متر در فاصله تقریبی ۷ کیلومتری به حدود ۵۶۰۰  متری در مجاورت قله می‌رسد یعنی حدود۴۳ درصد شیب! چنین مورفولوژی و شیب تندی، قدرت تخریب بالایی به سیلاب می‌دهد!

نظیر و مشابه چنین وضعیتی در برخی دیگر از نقاط اطراف دماوند و سایر قلل کشور قابل مشاهده است. با این توضیح و توصیف، آیا باید منتظر بروز وقایعی مشابه سیل گزانه و تخریب‌های جبران ناپذیر محیط زیست باشیم؟