ظهور جرم‌های نـو پدید!

 به گفته جانشین فرمانده نیروی انتظامی، در سال ۹۷ بیش از یک میلیون جرم در کشور ثبت شده که ۹۱ درصد آن مربوط به سرقت بوده ‌است. این در حالی است که در سال‌های گذشته سالانه حدود ۲۰۰ هزار جرم رخ می‌داد. در این میان نکته جالب توجه آن است که رئیس پلیس آگاهی کل کشور ابراز امیدواری کرده جذب نیرو با میزان جرایم همراه باشد تا با مشکل مواجه نشوند! به نظر می‌رسد تنها راه‌حل نیروی انتظامی در این روزهای بحرانی و جرم‌خیز، کمبود نیرو برای جمع کردن این افراد از سطح جامعه است و معلوم نیست حل معضل جرم‌خیزی برعهده کدام نهاد، سازمان و مسئولی است و اصلا این مشکل بزرگ اجتماعی مسئول و متولی دارد یا نه!

وقتی از جرم و بزه حرف می‌زنیم، شاید بلافاصله بسیاری از ما همان جرم‌های کلاسیک و معمولی که به شنیدن نام‌شان عادت کرده‌ایم، به ذهن‌مان می‌رسد؛ مثلا اولین جرمی که ممکن است به ذهن ما برسد دزدی است؛ حالا در شکل‌ها و ابعاد مختلف آن. یا در نهایت قتل و البته در سال‌های اخیر تجاوز و تعرض به کودک و نوجوان و جوان هم به این جرایم کلاسیک اضافه شده و از شدت تکرار می‌رود که این جرایم هم به رده جرم‌های کلاسیک بپیوندند. 

اما واقعیت این است که امروز و در ابتدای هزاره سوم، تمام جهان درگیر جرم‌های نوپدید هم هستند. جرم‌هایی که باید برای هم جلوگیری از آن‌ها و هم تنبیه و مجازات‌شان، راه کارها و قوانین جدید اندیشیده شود. برای بسیاری از این جرم‌های نوپدید، هنوز در کشور ما قوانین بازدارنده و تنبیهی خاصی اندیشیده نشده و دستگاه قضا در برخورد با چنین جرم‌هایی سعی می‌کند از میان قوانین و ماده‌ها و تبصره‌های قدیمی، ماده و تبصره جدیدی بیرون بکشند. که معمولا هم بازدارنده  نیست. در واقع لازم است به این نکته مهم توجه کنیم که هیچ قانون و مجازات، حتی سخت‌ترین و اشد آن‌ها نتوانسته است از میزان جرم کم کند. و این باید هم جامعه‌شناسان و نیز قانون‌گذاران را متوجه این مسئله مهم بکند که تا معضلات اجتماعی چون فقر اقتصادی و عاطفی، ناکامی و ناامنی شغلی، پرخاشگری، حادثه‌جویی و محیط اجتماعی نامناسبی که تولید کننده فقر مادی و فرهنگی است، بر جامعه و زندگی مردم حاکم است، عملا هم‌چنان که آمار نشان می‌دهند، ما با افزایش جرم مواجه هستیم و خواهیم بود ولاغیر.

بیکاری، طبقاتی بودن جامعه و نابرابری‌های اجتماعی، شهرنشینی و زاغه‌نشینی مهاجرت به شهرها و... بسترهای بالقوه و بالفعلی هستند برای جرم‌خیزی. و تا این بسترها وجود دارد، صحبت از افزایش نیرو برای دستگیری مجرمان و انباشتن زندان‌ها، راه کار مسکنی است که با  گذراندن دوران محکومیت و آزادشدن مجرم، دوباره آن دور باطل آغاز می‌شود: مجرم بیشتر+ نیروی بازدارنده و قهری بیشتر.

افزایش جرم و چراها 

 باقر ساروخانی،جامعه شناس در بررسی علت‌های وقوع جرم مسائل مختلفی را مطرح می‌کند:«با توجه به آمارهای موجود در زمینه جرایم، میزان جرم و جنایت در ایران طی سال‌های گذشته افزایش داشته است. بنابراین، بررسی و شناسایی عوامل به‌وجودآورنده جرم در ایران برای جلوگیری از رشد آن باید مورد توجه قرار گیرد.عوامل اقتصادی یکی از مهم‌ترین عوامل وقوع جرم هستند، و برای بررسی علل افزایش وقوع جرم باید رویکردهای اقتصادی به شناسایی مؤلفه‌های اقتصادی اثرگذار بر جرم و جنایت داشته باشیم.»

سرقت و دزدی هم از لحاظ عرفی و هم از لحاظ قانونی یک آسیب جدی محسوب می‌شوند. هر چند عوامل متعددی در بروز این مشکل شناخته شده‌اند مثل فقر و بیکاری، اعتیاد و شیوه‌های تربیتی، اما ساروخانی عوامل دیگری را نیز در این زمینه مطرح می‌کند:« بررسی رابطه میان جرم و بیکاری حکایت از ارتباط مستقیم این دو عامل دارد؛ با افزایش بیکاری درمیان جوانان بالای 16 سال، نرخ جرم در جامعه هم افزایش می یاد و هم‌جهت با این عامل، نقش درآمد در ارتکاب جرم نشان می‌دهد در سطوح درآمدی پایین، احتمال ارتکاب جرم زیاد است؛ چرا که هزینه احتمال دستگیری افرادی که درآمد اندکی دارند، بسیار پایین است. به عبارتی، احساس این افراد این است که نه تنها دریافتی‌های قانونی‌شان پایین است؛ بلکه هزینه فرصت زمان صرف شده برای فعالیت‌های مجرمانه یا بودن در زندان نیز پایین است. او مدتی در زندان می‌ماند و دوباره آزاد می‌شود. 

یک مورد تکراری:  فقر و مشکلات معیشتی

در میان علل و عوامل بزهکاری و ارتکاب انحرافات اجتماعی، عامل فقر و مشکلات معیشتی و اقتصادی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. عدم بضاعت مالی خانواده‌ها و ناتوانی در پاسخگویی به نیازهای طبیعی و ضروری مانند امکان ادامه تحصیل حتی در مقطع متوسطه، تأمین پوشاک مناسب، متنوع و متناسب با سلیقه و روحیه جوانان و... زمینه‌ساز بروز دل‌زدگی، سرخوردگی، ناراحتی‌های روحی، افسردگی و انزواطلبی را در فراهم می‌سازد. ساروخانی چنین ادامه می‌دهد:«این امر موجب می‌شود تا این افراد برای التیام ناراحتی‌های ناشی از مشکلات خود مستقیم و یا غیرمستقیم، دست به کارهای مجرمانه بزنند. مسئله مهم دیگر فشارها و مشکلات اقتصادی، باعث شده   دو شغله بودن یا اشتغال نان‌آور خانواده یا دوشغله باشد و یا در مشاغل کاذب یا غیرمجاز مشغول باشد.  پس توجه والدین به جوانان و نیازهای عاطفی و اقتصادی شان کم می شود و جوانان درگیر این بی توجهی ها خود را رها شده احساس می کنند و از این جا، زمینه های وقوع جرم تولید می‌شود. 

تنهایی، شبکه‌های مجازی  و آسیب‌های نوپدید

 با پیشرفت روزافزون علم و تکنولوژی، جوامع مختلف درگذر از جامعه سنتی به جامعه پیشرفته علاوه بر حفظ بسیاری از آسیب‌های اجتماعی کلاسیکی که از قبل وجود داشته ، با آسیب‌های اجتماعی جدیدی هم مواجه می‌شوند که به خاطر نداشتن سابقه و پیشینه در جوامع انسانی به آن‌ها «آسیب‌های اجتماعی نوپدید» می‌گویند.

آسیب‌های نوپدید، آسیب‌های مرتبط با فناوری جدید ارتباطی است؛ آسیب‌های ناشی از استفاده از ماهواره، بازی‌های کامپیوتری، فضاهای مجازی، تلفن همراه و اینترنت در این مجموعه قرار می‌گیرند.

برای بسیاری از جرم‌های نوپدید، هنوز در کشور ما قوانین بازدارنده و تنبیهی خاص اندیشیده نشده و دستگاه قضا در برخورد با چنین جرم‌هایی سعی می‌کند از میان قوانین و ماده‌ها و تبصره‌های قدیمی، ماده و تبصره جدیدی بیرون بکشند که معمولا هم بازدارنده نیست

ساروخانی تاکید بسیاری بر زمینه‌های جرم‌خیزی اینترنت و شبکه‌های مجازی برای جوانان دارد:«با رواج استفاده آسان و همیشه در دسترس اینترنت و شبکه‌های مجازی و نیز افزایش استفاده از اسمارت‌فون‌ها  حریم خصوصی کم‌کم از بین رفته و امنیت اطلاعات مبادله شده با چالش‌هایی مواجه شده و سلامت اخلاقی و حتی جسمانی کودکان و نوجوانان در جامعه به مخاطره افتاده است. به دو دلیل خیلی مهم: اول این که اکثر والدین به دلیل عدم آشنایی، یا آشنایی کم با اینترنت و ظرفیت‌های آن و شبکه‌های اجتماعی مجازی و فناوری‌های نوین ارتباطی، از رفتارهای آنلاین فرزندان‌شان در فضای مجازی اطلاعی ندارند. همین ناآگاهی راه را برای صیادان اینترنتی باز می‌کند تا راحت‌تر بتوانند طعمه‌های خود را از میان افرادی انتخاب کنند که دچارانواع آسیب‌های اجتماعی هستند و بدون در نظرگرفتن تهدیدات و معایب این فضا به‌دنبال تفریح در آن هستند. و مورد دوم  این‌که فضای مجازی فضایی محدود به افکار کاربران آن است که به دلیل ناشناس بودن فرستنده و گیرنده پیام، امکان سوءاستفاده طرفین از هم افزایش می‌یابد.»

جرایم نوپدید چیستند؟

جامعه ما هم مانند اغلب جوامع درگیر عوارض پیشرفت تکنولوژی و ظهور جرایم نوپدید است. استفاده از تکنولوژی و فناوریهای روز باعث شده شرایط ارتکاب جرم برای مجرمین معمولی سخت‌تر شود، اما آنان‌که در استفاده از تکنولوژی سایبری . اینترنتی ید طولایی دارند، جرم و بزه را وارد مسیر تازه‌ای کرده‌اند. انواع کلاهبرداری‌های اینترنتی، شبکه‌ها و کانال‌های مجازی خریدوفروش بدون آدرس معتبر، سایت‌ها و کانال‌های قمار قرعه‌کشی، پیشگویی و فال‌بینی، سایت‌های همسر و دوست‌یابی و حتی سایت‌ها و کانال هایی که ادعای برگزاری تورهای مسافرتی دارند و... زمینه‌های جرم‌خیز درفضای مجازی هستند که بیشتر جوانان ما را تهدید می‌کنند. در کنار همه این‌ها، باید به باندها و دسته‌های جنایی و بزهکاری در پوشش عقاید انحرافی نیز اشاره کرد که از ناآگاهی و ساده‌دلی نوجوانان و جوانان نهایت استفاده را برای رسیدن به اهداف شوم خود می‌کنند.  مسئله نگران کننده در مورد جرم‌های نوپدید سایبر انتشار سریع اطلاعات است، مثلاً در زمان کوتاهی قسمتی از اطلاعاتی که می‌تواند به‌طور بالقوه مورد سوءاستفاده قرار گیرد کشف می‌شود. در فضای سایبر برای جست‌وجو و پیدا کردن این جرایم مشکلات پیچیده‌تر می‌شود. در دنیای واقعی دزدی از بانک کاملاً مشخص است چرا که بعد از سرقت در خزانه بانک پولی موجود نیست؛ ولی در تکنولوژی کامپیوتری شدن یک خزانه می‌تواند بدون هیچ علامتی خالی شود.

فضای مجازی  و شکاف بین نسلی 

باقر ساروخانی معتقد است فضای سایبری، به طرز شگفت آوری باعث جدایی افراد خانواده ازیکدیگر و نیز پدید آمدن نوعی شکاف عمیق در بین فرزندان و خانواده شده است:« اینترنت شکاف میان نسل‌ها را بیشتر کرده است؛ اکنون شکاف میان نسل دوم و سوم علاقه‌مند به اینترنت خود را به وضوح نشان می‌دهد، حالا مشکل این است که این دو نسل گاهی اصلا زبان دیگری را نمی‌فهمند. 

قطع ارتباط با افراد خانواده، یعنی تنهایی و تنهایی یعنی به دنبال کسی گشتن در فضای مجازی که طبعا ناامنی‌هایی هم در خود دارد. کافی است این روزها نیم‌نگاهی به آمار جرم‌هایی که به‌واسطه حضور بی‌محابای جوانان در فضای مجازی اتفاق می‌افتد بیندازیم تا متوجه شویم چرا آمار جرم تا این حد افزایش یافته است. جرم امروز دیگر به معنای بالا رفتن از دیوارو شکستن قفل و دزدی یا حتی قتل در معنای مصطلح آن نیست. جرم‌های نو پدید بیش از 50 در صد آمار جرایم در جامعه را به خود اختصاص داده‌اند. گاهی حتی ردپای یک قتل یا یک سرقت و کلاهبرداری را تنها می‌توان در فضای سایبری جست‌وجو کرد و نه در فضای واقعی. و اگر قرار است نیروی انتظامی یا هر نهاد دیگری چاره‌ای در این مورد بیندیشد باید پیش از هر کاری بنا به گفته ساروخانی بداند و به این درک مهم برسد که یک جوان امروزی چگونه فکر می‌کند و چه انتظاراتی از جامعه خود دارد.