نقش‌هایی برای وسیع کردن ساحت اندیشه

علیرضا بخشی استوار

روز جهانی زنان بزرگداشتی است که هر ساله در روز ۸ مارس برابر با ۱۸ اسفند برگزار می‌شود و نقطه کانونی در جنبش حقوق زنان جهان است. در میان هنرمندان سرشناس ایرانی در عرصه هنرهای تجسمی زنان نامداری حضور دارند که توانسته‌اند برای هنر ایران افتخارآفرین و سرآمد باشند. ردپای این زنان را می‌توان از اوایل قرن چهارده خورشیدی پیدا کرد و تا روزگار معاصر پیش آمد.

ایران درودی، پروانه اعتمادی، منیر فرمانفرماییان، لیلی متین دفتری، فریده لاشایی، بهجت صدر، فرح اصولی، پری‌یوش گنجی، سونیا بالاسانیان، لیلیت تریان، معصومه مظفری و بسیاری از اسامی معاصر هستند که نام‌شان در ساحت هنر این سرزمین می‌درخشد. بسیاری از این هنرمندان از پس دستاوردهای نسلی می‌آیند که راه را برای ظهور اندیشه‌ها و تجربه‌های جدید در هنرهای تجسمی گشودند. بیشتر اسامی شاخصی که پیش از این از آنها یاد شد هم‌دوره و هم نسل بسیاری از مردان صاحب نام در عرصه هنر هستند. آنجا که موج مدرنیسم در نقاشی به مرزهای ایران راه پیدا کرده بود و بسیاری از هنرمندان جوان در آن دوران در پی دستاوردهای جدید به سمت و سوی تجربه‌گرایی در خلق آثار مدرنیستی سوق پیدا کردند. شاید پروانه اعتمادی، منیر فرمانفرماییان، بهجت صدر، فریده لاشایی، پریوش گنجی، سونیا بالاسانیان و حتی ایران درودی همگی نام‌هایی هستند که در این تجربه‌گرایی سهم بسزایی داشتند.

این زنان با دغدغه‌ها و زیبایی‌شناسی خاص خود زبان جدیدی را به هنر تجسمی ایران اضافه کردند. سطوح یکدست در طبیعت بیجان‌های پروانه اعتمادی، تجربه‌های متفاوت فرمانفرماییان در به‌کارگیری هنر آینه‌کاری در آثارش، فهم لطیف پری‌یوش گنجی از مینیمالیسم و انتقال آن به بوم نقاشی و البته آثار کاملاً انتزاعی بهجت صدر و سونیا بالاسانیان بارقه‌ای نو از ذهن ایرانی را در دنیای هنر در سطحی جهانی به منصه ظهور کشانده بود. فرح اصولی با فهم صحیح خود از مینیاتور و حضور این عنصر در فضای محیطی جدید و از سویی تلفیق رنگ‌هایی که برآمده از زندگی مدرن بود با آنچه در نقاشی ایرانی مرسوم بود موجب احیای این نوع از تصویر در جهان پویای هنر شد.

 ایران درودی، پروانه اعتمادی، منیر فرمانفرماییان، لیلی متین دفتری، فریده لاشایی، بهجت صدر، فرح اصولی، پری‌یوش گنجی، سونیا بالاسانیان، لیلیت تریان، معصومه مظفری و بسیاری از اسامی معاصر هستند که نام‌شان در ساحت هنر این سرزمین می‌درخشد. بسیاری از این هنرمندان از پس دستاوردهای نسلی می‌آیند که راه را برای ظهور اندیشه‌ها و تجربه‌های جدید در هنرهای تجسمی گشودند

متین دفتری هم با ارائه صورتی متفاوت از پرتره‌نگاری، جهان تازه‌ای را پیش روی هنر ایران گشود. جهانی مینیمال، صورت‌های دگرگون شده به واسطه تغییر فرم اثر و همچنین سطوح یکدست از هم جدا شده. نقاشی‌های او انگار که صورت دیده نشده‌ای از انسان معاصر و تنهایی و بی‌پناهی او در دوران حاضر را به تصویر می‌کشید. متین دفتری مثل یک پیشگو بحران‌هایی که امروز برای انسان رخ داده را ترسیم کرد و صفحه‌ای را به لحاظ فرم و محتوا پیش چشم ما گشود که رد آن را به سادگی می‌توان در آثار بسیاری از هنرمندان این روزهای هنر تجسمی یافت. نقاشی‌های متین دفتری و کاراکتر او شباهت زیادی به کاراکتر هنرمند در داستان «پرتره» نوشته نیکلای واسیلیویچ گوگول نویسنده مشهور روس دارد. کاراکتری که خود را برخلاف نقاشان عامه‌پسند وقف هنر کرد و به خلق پرتره‌هایی شبیه به رافائل نقاش شهیر ایتالیایی دست زد. متین دفتری بدون شک در خلق پرتره یکی از یکه‌ترین و بی‌مثال‌ترین نقاشان ایرانی است.

از پس این نسل البته معصومه مظفری برخاسته که او نیز یکی از نقاشان ماهر و زبردست معاصر ماست. مظفری هم در فضاسازی و البته در خلق پرتره یکی از نقاشان سرآمد ایرانی است. او در سال‌های اخیر شاگردان بسیاری را به حوزه هنر معرفی کرده که این ویژگی‌اش قابل توجه بوده و هست. شاید در ادامه این عناوین بتوان لیست بلندبالایی از معاصرانی را نوشت که در عرصه هنرهای تجسمی آوازه‌ای برای خود دست و پا کردند. آوازه و راهی که به واسطه زنانی رقم خورد که پیش از این با تلاش صبورانه و سخت‌کوشانه خود مسیر را برای نسل‌های آینده گشودند.

آنچه امروز از حضور و وجود این زنان هنرمند باقی است، گنجینه‌ای است غنی از آثاری که به خوبی می‌تواند انعکاسی از افکار نسل‌های متفاوت و دغدغه‌های آنها باشد. دغدغه‌هایی که همیشه یک پای آن احقاق حقوق زنان بوده است.

با نگاهی گذرا به تاریخ هنر تجسمی ایران نمی‌توان سهم و اندازه این هنرمندان را نادیده گرفت. هنرمندانی که به راستی جریان‌ساز بودند و جوان‌ترها با گذاشتن پا جای پای آن‌ها وسعت هنرهای تجسمی را گسترده کردند.

جا دارد که سطرها و ساعت‌ها درباره‌ هر کدام از این اسامی مطلب نوشت اما این نوشته کوتاه بیشتر شبیه یادبودی برای ارج نهادن جایگاه والای این هنرمندان زن است. هنرمندانی که با کوشش بی‌وقفه خود و به واسطه اندیشه متفاوتی که داشتند نام خود را در عرصه هنر ایران‌زمین ماندگار کردند.