جهش دمادم ویروس و نگرانی از اثربخشی واکسیناسیون

سعیده علیپور

در حالی که چند روزی است واکسیناسیون عمومی علیه کرونا، با اولویت کادر درمان در سراسر کشور آغاز شده که دیروز معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی قزوین از فوت یک فرد ۴۸ ساله اهل آبیک بر اثر ابتلا به ویروس کرونای جهش‌یافته انگلیسی خبر داد. ویروسی که به نظر می‌رسد احتمال شیوع گسترده آن در این استان و سایر نقاط کشور بالا باشد. موضوعی که این سوال را ایجاد کرده است که آیا می‌تواند با وجود انواع جهش‌یافته ویروس، امیدی به واکسیناسیون عمومی برای مقابله با کرونا داشت؟

هر چند بیش از یک سال است که از شروع همه‌گیری کووید۱۹ در جهان می‌گذرد اما واکسن این ویروس حدود دو ماهی است که به مرحله بهره‌برداری در جهان رسیده و کمتر از یک هفته است که از آغاز واکسیناسیون محدود آن در ایران نگذشته که خبرهای مختلفی از انواع جهش‌یافته این ویروس با قدرت انتقال شدیدتر، بسیاری از مردم و متخصصان را دل‌نگران کرده است.

 از کرونای انگلیسی گرفته تا کرونای آفریقایی و حال هم ویروسی با قدرتی چند برابر بیشتر به نام کرونای برزیلی.

 لزوم واکسیناسیون عمومی

در حالی که در هفته‌های اخیر کشور آفریقای جنوبی اعلام کرد که به دلیل‌عدم کارایی واکسن سوئدی-بریتانیایی آسترازنکا بر گونه جهش‌یافته آفریقایی شیوع پیدا کرده در این کشور، واکسیناسیون عمومی را متوقف کرده است، برخی از کارشناسان معتقدند، واکسیناسیون شدت اپیدمی بیماری را در کشورها کم می‌کند. در همین باره دیروز علیرضا زالی، فرمانده ستاد عملیات مدیریت بیماری کرونا در کلانشهر تهران نیز شکستن زنجیره کرونا را در گروی تحقق فرایند ایمنی مناسب برشمرد که لازمه آن حجم بالای واکسیناسیون جامعه است.

علیرضا زالی با اشاره به جهش‌های مختلف ویروس که الگوی بیماری را تغییر می‌دهد گفت: «مطالعات حاکی از آن است که با واکسیناسیون ضمن کاهش مرگ و میر، سرایت و شیوع بیماری نیز کاهش می‌یابد».

اعمال سیاست‌های جدید

در حالی که انواع مختلف واکسن کرونا از سوی موسسات و کشورهای مختلف در دنیا تولید شده و در حال تولید است، ویروس کرونا در چند ماهه اخیر تغییرات زیادی کرده و به همین دلیل اثرگذاری، ایمنی بخشی، عوارض متفاوتی را از خود نشان داده است. این در حالی است که تولید این واکسن‌ها علاوه بر ایجاد کردن امیدهای زیاد برای بازگشت به زندگی عادی، هزینه‌های زیادی را هم بر دست جوامع مختلف گذاشته که برخی نگران هستند اساسا بی‌فایده و بی‌ثمر باشد.

در این باره دکتر حسن رودگری، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات ژنومیک دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ضمن اشاره به عدم قطعیت اثربخشی هیچ تولید بشری می گوید: « با آغاز واکسیناسیون با پوشش ۷۵ تا ۸۰ درصدی می‌توان به مردم گفت که دریچه بزرگی به سوی نرمال‌سازی زندگی و رهایی از پاندمی گشوده می‌شود و می‌توان اذعان داشت که زنجیره انتقال به‌صورت اپیدمی و پاندمی شکسته می‌شود. بنابرین باید هر چه سریعتر واکسیناسیون عمومی با واکسن‌های معتبر شروع شود».

مدیر پژوهش سازمان نظام پزشکی با اشاره به اثرگذاری بالای سیاست‌های پیشگیری همانند رعایت فاصله اجتماعی، پوشیدن ماسک، شستشوی دست و سطوح و پرهیز از تجمعات در کنترل سرعت انتشار بیماری، به ایسنا گفت: «روش‌های کنترلی اعمال شده تا به امروز قادر به قطع موثر و دائمی زنجیره انتقال نبوده و نمی‌تواند از بروز واریانت‌های جدید که در اثر انتقال مکرر بین انسان‌ها واقع شده و جزیی از چرخه حیات ویروس است پیشگیری کند؛ بنابراین در صورت عدم اعمال سیاست‌های جدیدی همچون واکسیناسیون، به طور دائم و متناوب با بروز موج‌های جدید همه‌گیری یا پیدایش اشکال بالینی جدیدتر و پیچیده‌تر بیماری روبرو می‌شویم».

کاهش بار اپیدمی با واکسیناسیون

شاید برای نشان دادن تاثیرگذاری واکسیناسیون عمومی هنوز زود باشد. اما نگاهی به عملکرد کشور انگستان در همین مدت کوتاه نیز موید این موضوع است. در حالی این کشور نخستین برنامه واکسیناسیون ملی را در جهان آغاز کرد که در مدت کوتاهی اعلام شد که ویروسی جدید و جهش‌یافته‌ای در این کشور شیوع پیدا کرده است. با این حال براساس آمار رسمی ابتلای جدید روزانه بریتانیا در پیک قبلی یعنی در اواسط دی ماه، حدود ۶۸ هزار نفر گزارش شد، اما اکنون با واکسیناسیون حدود ۱۷ درصد جمعیت این کشور یعنی تقریبا ۱۱ میلیون نفر دوز اول واکسن و حدود ۵۰۰هزار نفر نیز دوز دوم و قرنطینه‌های اعمال شده، سیر ابتلا نزولی شده و میزان آن به حدود ۱۸هزار نفر در روز رسیده و آمار مرگ و میر نیز کاهش نشان می‌دهد.

از سوی دیگر در آمریکا آمار روزانه از ۳۰۰هزار مورد (آخرین پیک) در روز ۱۹ دی ماه به ۱۰۰هزار در ۱۸ بهمن رسیده و در روسیه نیز تعداد ابتلای روزانه از ۲۹هزار نفر در ۴ دی ماه (آخرین پیک) به ۱۶هزار نفر در ۱۸ بهمن کاهش یافته است.

هر چند برخی این آمار را برای نتیجه‌گیری در خصوص اثربخشی این واکسن کافی نمی‌دانند، اما متخصصان با نگاهی به تاریخچه اپیدمی‌ها و پاندمی‌های پیش‌تر رخ داده شده، به این نتایج دست یافته‌اند.

کدام واکسن‌ها بهترند

متخصصان می‌گویند یک واکسن زمانی موثر است که بتواند سیستم ایمنی بدن را به نحوی تحریک ‌کند که پادتن‌ها در حد موثر علیه عامل بیماری تولید شده و برای مدت قابل توجه در بدن باقی بمانند. همچنین واکسن‌های موثرتر می‌توانند علاوه بر تحریک سیستم پادتنی، با تحریک سلول‌های خاطره‌ساز سیستم ایمنی، موجب قدرت بازدارنگی ایمنی طولانی‌تر در بدن شوند.

در شرایط شرکت‌های مختلف واکسن‌سازی در دنیا از دو روش جدید و قدیمی برای تولید واکسن علیه کرونا استفاده می‌کنند. روش قدیمی و رایج، استفاده از حمال ژنتیکی برای انتقال بخش مشخصی از ژنوم ویروس است که به عنوان نمونه واکسن آسترازنکا سوئدی-بریتانیایی، اسپوتنیک روسی، جانسون آمریکایی و واکسن چینی کَن بیوسینو پکن از این روش استفاده می‌کنند. اما واکسن فایزر و مدرنا آمریکا روش دیگری را برای مقابله با کرونا در پیش گرفته‌اند که مستقیما از توالی ژنتیکی استفاده می‌شود. هر چند این واکسن بحث‌هایی را در مجامع علمی و بیشتر عمومی به دلیل جدید بودنش برانگیخته، اما گزارش رسمی و علمی بر علیه مصرف یا عوارض جدی آن موجود نیست.

در حالی که واکسن‌های مبتنی بر روش قدیمی، شرایط نگهداری و حمل و نقل راحت‌تر و کم هزینه‌تری دارد و در کلینیک‌های کوچک و مطب‌ها و مراکز تعیین شده بهداشتی نیز قابل تجویزند، واکسن‌های مبتنی بر RNA/DNA عمدتا نیاز به زنجیره سرد پیچیده‌تر داشته و معمولا قابل تجویز در مراکز مجهزتر درمان همانند بیمارستان‌ها هستند.  این در حالی است که هم اکنون از بین ده‌ها پروژه تولید واکسن در جهان فعلا تعداد محدودی واکسن اسپوتنیک روسی وارد کشور شده است و ایران در مراحل بسیار ابتدایی واکسیناسیون  قرار دارد.

با آغاز واکسیناسیون با پوشش ۷۵ تا ۸۰ درصدی می‌توان به مردم گفت که دریچه بزرگی به سوی نرمال‌سازی زندگی و رهایی از پاندمی گشوده می‌شود و می‌توان اذعان داشت که زنجیره انتقال به‌صورت اپیدمی و پاندمی شکسته می‌شود

استفاده از سبد واکسن  بهترین سیاست

دکتر حسن رودگری، مدیر پژوهش سازمان نظام پزشکی درباره بهترین سیاست برای آغاز واکسیناسیون عمومی در کشور، می‌گوید: «در حال حاضر مدل‌های کم و محدودی از واکسیناسیون عمومی در جهان در حال اجراست که اولین آن حدود دو ماه پیش در انگلستان آغاز شد اما کشورهای آمریکا، کانادا، امارات، روسیه، برزیل و غیره نیز به این جریان پیوسته‌اند و بیشتر آنها از سبد واکسن استفاده می‌کنند؛ با وجود اینکه برخی از این کشورها خود تولید کننده واکسن هستند اما از سایر واکسن‌های معتبر نیز استفاده می‌کنند؛ چراکه هر واکسن اثرگذاری، ایمنی بخشی، عوارض، هزینه، نحوه نگهداری و حمل و نقل مخصوص خود را دارد و بهتر است از بین واکسن‌ها با بررسی دقیق علمی بر روی مستندات شفاف؛ دو یا چند واکسن را انتخاب کرده و در اسرع وقت واکسیناسیون گسترده جمعیت را آغاز کرد».

بررسی واردات واکسن هندی و چینی

وزارت بهداشت اعلام کرده تا پایان امسال یک میلیون و ۳۰۰ هزار نفر در ایران واکسن کرونا را دریافت می‌کنند. اولویت تزریق واکسن با کادر درمان است که از کارکنان بخش‌های آی‌سی‌یو شروع شده و به تدریج به سایر کادر درمان و بعد از آن سالمندان با سنین بالاتر و بیماران خاص و صعب‌العلاج گسترش پیدا می‌کند.

کمتر از یک هفته است که از آغاز واکسیناسیون کرونا به صورت محدود در ایران نگذشته که خبرهای مختلفی از انواع جهش‌یافته این ویروس با قدرت انتقال شدیدتر، بسیاری از مردم و متخصصان را دل‌نگران کرده است

این در حالی است که تاکنون فقط واکسن اسپوتنیک وی روسیه توانسته در ایران مجوز استفاده بگیرد و قرارداد خرید حدود دو میلیون از این واکسن با شرکت گامالیای روسیه بسته شده که به تدریج وارد کشور می‌شود.

در همین باره دیروز کیانوش جهانپور،سخنگوی سازمان غذا و دارو نیز گفت: «علاوه بر واردات واکسن اسپوتنیک وی و تولید مشترک آن در کشور تا پایان سال، دو واکسن دیگر خارجی کرونا وارد می‌شود و واردات دو واکسن بهارات بیوتک هند و سینوفارم چین در این مسیر در دست بررسی است».

این در حالی است که دیروز دومین محوله واکسن روسی با یک پرواز اختصاصی به تهران ارسال شد. گفته شده محموله سوم نیز ۳۰ اسفند ارسال می‌شود و محموله‌های بعدی به همین روال هر دو هفته یکبار تا رسیدن به دو میلیون دوز کامل، ادامه خواهد یافت.

در عین حال  هر چند که به گفته مقامات سازمان غذا و دارو از مجموع ۱۷ موسسه دانش‌بنیان و شرکت مختلف که موضوع واکسن را علیه کووید-۱۹ از روزها و هفته‌های ابتدایی آغاز کردند تا امروز ۱۴ شرکت متقاضی صدور پروانه تولید واکسن از سازمان غذا و دارو شدند، اما به نظر می رسید روند واکسیناسیون تا رسیدن به مرحله 80 درصد از جمعیت کشور پروسه‌ای زمان‌بر بوده و نیاز است که مردم با جدیت هر چه بیشتر پروتکل‌های بهداشتی را رعایت کنند.