مسافری از هند با «معافیت محدود»

محبوبه ولی

حسن روحانی دو روز پیش، قبل از آنکه توکیو را به مقصد تهران ترک کند، در میان مدیران سیاسی و اقتصادی ژاپن ابراز امیدواری کرد که پول‌های بلوکه شده ایران در ژاپن آزاد شود؛ پول‌هایی که به گفته او مربوط به فروش نفت ایران قبل از تحریم‌های آمریکاست.

هفته قبل هم اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهوری در مراسمی اظهار کرد که تمام کشورهای دوست ما مثل چین، روسیه و ترکیه باور کردند که نمی‌توانند با فشار آمریکا مقابله کنند و از ما نفت نخریدند. او در این بین به هند اشاره کرد و گفت: «هیچ وقت فکر نمی‌کردم کشور مستقلی مثل هند هم از آمریکا تبعیت کند و نفت از ایران نخرد.»

با این تفاسیر بی‌تردید بخشی از مشکل ایران، دوستانی هستند که زمانی دوستی عمیقی با ایران داشتند، اکنون نیز دست دوستی و همراهی را بلند می‌کنند، اما با آمریکا دوست‌ترند؛ یا به عبارتی منافعشان ایجاب می‌کند که با آمریکا دوست‌تر باشند.

دوستان شرقی ایران و متحدان آمریکا

هند تا پیش از تحریم‌ها از مشتریان بزرگ نفت ایران بود. این کشور در سال مالی گذشته حدود 23.5 میلیون تن نفت خام از ایران وارد کرد. تجارت دوجانبه ایران و هند نیز در فاصله 2016 تا 2017 به 12.9 میلیارد دلار رسی؛ اما با تحمیل تحریم‌ها این رقم به میزان قابل‌ملاحظه‌ای افت کرد. هند در ماه‌های ابتدایی تحریم جزء کشورهایی بود که برای خرید نفت ایران دارای معافیت بودند.

بعد از عدم تمدید معافیت‌های تحریم نفت ایران از سوی دولت ترامپ، هند در اردیبهشت سال جاری اعلام کرد که بعد از پایان انتخابات در هند، مطابق با منافع اقتصادی کشور خود درباره تداوم خرید نفت از ایران تصمیم‌گیری خواهد کرد.

انتخابات در هند برگزار و نارندرا مودی مجددا نخست وزیر هند شد. بعد از این انتخابات مقامات هندی اعلام کردند که به دنبال عدم تمدید معافیت از سوی دولت ترامپ، خرید نفت از ایران را به ‌کلی متوقف کردند. دیپلماسی ایرانی اما در پی فشار به دوستان شرقی خود است تا روابط و مبادلات تجاری خود با آنها را از سر گیرد. از سوی دیگر دوستان شرقی ایران نیز منافعی در این روابط دارند که به واسطه آنها به آمریکا فشار می‌آورند تا برای برقراری رابطه با ایران، به آنها سخت نگیرد. حاصل این فشارها، اعطای یک معافیت به هند و در پی آن سفر روز گذشته وزیر خارجه هند به ایران است.

اواخر هفته گذشته یک مقام ارشد وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد که آمریکا یک «معافیت محدود» به هند در ارتباط با تحریم‌های بندر چابهار ایران اعطا کرده، مشروط به اینکه سپاه پاسداران در این پروژه حضور نداشته باشد

یک پروژه و یک معافیت «محدود»

اواخر هفته گذشته یک مقام ارشد وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد که «آمریکا یک «معافیت محدود» به هند در ارتباط با تحریم‌های بندر چابهار ایران اعطا کرده است زیرا کمک‌های انسان‌دوستانه هند از طریق بندر چابهار ایران به افغانستان منتقل می‌شود.»

این معافیت مربوط به توافق نزدیک به چهار سال پیش سه کشور است. در سال 2016، حسن روحانی، محمد اشرف غنی، رئیس‌جمهوری افغانستان و نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند توافقنامه‌ای را امضا کردند که به موجب آن هند و افغانستان در توسعه بندر چابهار و خط ریلی که این بندر را به زاهدان و سپس تا مرز میلک (مرز مشترک ایران و افغانستان در 100 کیلومتری زاهدان) می‌رساند، سرمایه‌گذاری کنند.

این توافق به افغانستان امکان می‌داد که از طریق بندر چابهار به اقیانوس هند متصل شود و بدون دخالت پاکستان مبادلات تجاری‌اش را با هند ادامه دهد. هند نیز از این طریق، راه به بازار آسیای میانه و کشورهای شمال افغانستان پیدا خواهد کرد.

دولت هند در آن توافق، متعهد به سرمایه‌گذاری 500 میلیون دلاری برای توسعه چابهار و همچنین سرمایه‌گذاری 1.5 میلیارد دلاری برای ساخت مجموعه‌ای از جاده‌ها و راه‌آهن برای دسترسی به این بندر شده است.

رقابت با چین و خصومت با پاکستان

هند می‌داند که هرچه حضورش در این گونه پروژه‌ها کمرنگ‌تر باشد، چین جای آن را خواهد گرفت. به عبارتی درباره هند، رقابتش با چین و خصومتش با پاکستان یکی از مهمترین دلایلی است که باعث می‌شود هند، آمریکا را برای ادامه روابط با ایران مجاب کند. هند اختلافات اساسی با دو همسایه خود یعنی چین و پاکستان دارد و در این میان بندر چابهار برای آن اهمیت بسیاری دارد، زیرا این بندر مسیر جدیدی برای دسترسی هند به کشورهای غرب و آسیای مرکزی خواهد بود.

از سوی دیگر هند برخلاف چین، متحد ایالات متحده است و بر همین اساس آمریکا در برابر چین، سعی در تقویت متحد خود خواهد کرد. بدین ترتیب آمریکا، هند را در ساخت و ساز بندر چابهار و مسیر خط آهن به افغانستان از مجازات تحریم‌های وضع شده بر ایران معاف کرده؛ اما معافیتی مشروط. آمریکا شرط گذاشته که سپاه پاسداران ایران در این پروژه مشارکت نکند.

تلاش برای کسب معافیت‌های بزرگتر

با این معافیت محدود، سابرامانیام جایشانکار، وزیر امور خارجه جمهوری هند دیروز به منظور شرکت در نوزدهمین نشست کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و هند به تهران آمد. این سفر نخستین گفت‌‌وگوی جدی دو کشور در سطح وزرای خارجه بعد از انتخاب مجدد «نارندرا مودی» به سمت نخست‌وزیر هند است. وزرای خارجه هند و ایران چندی قبل در حاشیه برگزاری یک نشست بین‌المللی با هم دیدار کرده بودند. آنها بعد از برگزاری نشست مشترک، به تبادل اسناد امضا شده پرداختند.

قرار است جایشانکار که امروز نیز در تهران است، با حسن روحانی و علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی نیز دیدار کند. مقامات ایرانی در جریان این دیدارها سعی خواهند کرد که هند را به خرید مجدد نفت ایران مجاب کنند. رسانه‌های هندی طی روز‌های گذشته به نقل از منابع مطلع گزارش کردند «از سرگیری واردات نفت از ایران از موضوعات مهم سفر فردای معاون وزارت خارجه و هیات اعزامی دولت هند به تهران خواهد بود.»

سابرامانیام جایشانکار، وزیر امور خارجه هند دیروز به تهران آمد. رسانه‌های هندی گزارش کردند که از سرگیری واردات نفت از ایران از موضوعات مهم سفر معاون وزارت خارجه و هیات اعزامی دولت هند به تهران خواهد بود

هند بارها تمایل خود به از سرگیری واردات نفت از ایران را اعلام کرده اما قطعا برای این کار چشم به دهان آمریکا خواهد دوخت و باید دید که آیا می‌تواند آمریکا را متقاعد کند که بار دیگر معافیت خرید نفت از ایران را به او اعطا کند یا نه.

هرچند که با توجه به تاکید دولت دونالد ترامپ بر به صفر رساندن صادرات نفت ایران، بعید به نظر می‌رسد هند بتواند معافیتی دوباره برای خرید نفت ایران به دست آورد؛ مگر آنکه دولت ترامپ سیاست خود را در قبال ایران تغییر دهد.

اما با این حال، حفظ همین مقدار از روابط تجاری و اقتصادی نیز می‌تواند روزنه‌ای باشد برای حفظ مراودات تجاری با دوستان شرقی.