دستکندها و شهرهای زیرزمینی آماده استفاده پناهگاهی است
میراث باستانی جان‌پناه مردم ایران
مریم جلیلوندفرد
دستکندها و شهرهای زیرزمینی در ایران و برخی کشورهای جهان نظیر ترکیه سکونتگاه‌های باستانی بودند که گاه تا چندین طبقه در دل کوه ها و زیر زمین توسط ساکنان باستانی حفر می شدند تا هم سرپناهی در دوران طغیان های آب و هوایی باشند و هم مامنی برای مواقع بحرانی جنگ ها و حملات اقوام سرزمین های دیگر برای حفظ جان ساکنان سرزمین های کهن باشند.
دستکندهای باستانی ایران نظیر آنچه در شهر سامن همدان و ارزانفود و یا در کوه های میمند و کندوان مشاهده می شود همگی آثار منحصر به فرد از معماری همخوان با طبیعت و سکونتگاه های امن دوره باستان بودند. اما حالا پرسش آن است که آیا در شرایط فعلی کشور که موضوع پناهگاه برای در امان ماندن از پیامدهای آغاز احتمالی جنگ داغ شده است، امکان استفاده از شهرهای زیرزمینی باستانی ایران در دوره معاصر برای در امان ماندن از مخاطرات وجود دارد؟
آمادگی شهر زیرزمینی سامن برای استفاده پناهگاهی
باستان شناس و مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهرهای زیرزمینی سامن و ارزانفود در استان همدان در پاسخ به این سوال ایلنا که آیا این دو مجموعه همچنان قابلیت استفاده به عنوان پناهگاه در شرایط جنگی و بحرانی را دارند؟ افزود: شهر زیرزمینی سامن این قابلیت را دارد که به‌عنوان پناهگاه استفاده شود. چون در داخل شهر قرار گرفته است. هم اکنون دو کارگاه برای بازدید گردشگران در این مجموعه زیرزمینی وجود دارد که امکان استفاده از آن ها برای پناهگاه نیست. اما از بخش های دیگر این مجموعه می‌توان به‌عنوان پناهگاه استفاده کرد. چون بسیار مستحکم است و کل بخش از سنگ گرانیت تشیکل شده، خطر ریزش و تخریب ندارد و کاملا نفوذناپذیر است. اما محدودیت تردد دارد. چون راهروهای آن بسیار باریک است. اما شهروندانی که در مجاورت این شهر زیرزمینی قرار دارند، می‌توانند از این فضا به‌عنوان پناهگاه در شرایط ناامن استفاده کنند.
علی خاکسار افزود: در مورد شهر زیرزمینی ارزانفود که دومین پایگاه ملی میراث فرهنگی استان همدان است و سال ۸۹ کشف شد، چهار فصل کاوش باستان شناختی در آن صورت گرفت و این مجموعه دستکند نیز در یک فضای بسیار گسترده در دل سنگ های سیاه ورقه ای حفر شده است. این مجموعه البته خارج از شهر و در روستای ارزانفود و در دامنه‌های الوند شرقی قرار دارد که مناسب گردشگری و طبیعتگردی است. کاربری شهر زیرزمینی ارزانفود نیز ابتدا آیینی و مذهبی بوده اما در دوره‌های بعد کاملا کاربری پناهگاهی یافته است.
این باستان شناس درباره ویژگی های شهر زیرزمینی ارزانفود گفت: ۷ هکتار وسعت این دستکند زیرزمینی است و تنها در یک کارگاه بیش از ۳۵ اتاق تو در تو وجود دارد و در بدنه فضاها نیز قلاب‌هایی از سنگ تراشیده‌اند که در مطالعات اولیه فرضیه بستن حیوانات به آن ها مطرح بود. اما در کاوش ها هیچگونه شواهدی از فضولات و نگهداری حیوانات پیدا نکردیم. فرضیه بعدی آن بود که زندانیان را به آن ها می‌بستند. اما باز هم هیچ شواهدی پیدا نکردیم. جالب اینجا است که تمام اتاق ها این قلاب‌ها را به تعداد زیاد دارند. در یکی از اتاق‌ها حدود ۱۵ قلاب در جداره دستکند ارزانفود ایجاد شده است. این ابهام البته هنوز درباره قلاب های سنگی ایجاد شده بر جداره های شهر زیرزمینی ارزانفود حل نشده است که نیاز به مطالعات بسیار دارد.
خاکسار درباره کاربری شهر زیرزمینی ارزانفود اعلام کرد: آثاری از اواخر دوره اشکانی و اوایل دوره ساسانی در شهر زیرزمینی ارزانفود به دست آوردیم و تعداد این آثار که به دوره‌های میانی و متاخر اسلامی تعلق داشت بیشتر بود و از دوره ایلخانی آثار بسیار زیادی شامل آثار فرهنگی و سفال به دست آوردیم. این مجموعه نیز تقریبا آماده است تا با امنیت بالا ظرف یکسال و نیم آینده برای بازدید گردشگران آماده شود. اما با وجود کاربری پناهگاهی، برای استفاده از آن به عنوان پناهگاه به مردم پیشنهاد نمی شود. چون از مراکز جمعیتی شهری بسیار دور است.
دستکندهای باستانی ایران متروکه و خسارت دیده اند
باستان شناس و معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی استان همدان که مدیریت پایگاه میراث فرهنگی شهر زیرزمینی سامن و ارزانفود دراین استان را نیز برعهده دارد، در گفت‌وگو با ایلنا با اشاره به بی توجهی به ارزش های تاریخی و معماری شهرهای زیرزمینی در ایران به دلیل ساخت و سازهای مدرن اعلام کرد: بسیاری از دستکندهای کشور هم اکنون متروکه هستند و آسیب زیادی نیز به دلیل اقدامات عمرانی و توسعه شهرها و روستاها متحمل شده اند.
خاکسار با اشاره به فعالیت های صورت گرفته در شهرهای زیرزمینی سامن و ارزانفود در استان همدان از سال ۸۴ تاکنون از ۶ فصل کاوش باستان شناختی در شهر زیرزمینی سامن و ۴ فصل کاوش باستان شناختی در شهر زیرزمینی ارزانفود خبر داد و گفت: دستکندها عمدتا بصورت صخره ای و زیرزمینی حفر شده اند که دستکندهای صخره ای بیشتر به گوردخمه ها اختصاص دارند که عمدتا متعلق به پادشاهان باستانی بودند. گوردخمه های دوران ماد نیز در همدان وجود دارند.
وی افزود: برخی دیگر از دستکندهای صخره ای نظیر روستای صخره‌ای کندوان در آذربایجان شرقی و دستکندهای میمند در کرمان نیز وجود دارند که با وجود گذشت هزاران سال از حفر آن ها کاربرد سکونتی دارند.
این باستان شناس با اشاره به وجود غار دستکند «قعله‌جو» در همدان اعلام کرد: این اثر هم کاربرد گوردخمه و هم کاربرد سکونتی داشته است که بیشتر قسمت های آن تا به امروز دست نخورده و سالم مانده است.
معاون گردشگری استان همدان دستکندهای زیرزمینی را آسیب پذیر اعلام کرد و گفت: این دستکندها به گونه ای طراحی شده اند که باید به دو صورت عمودی یا بصورت رمپ وارد آن ها شد و نمونه‌های بسیار زیادی از آن ها در ایران و نقاط مختلف جهان وجود دارد.
این باستان شناس در توضیح تیپ و ساختار معماری دستکندهای موجود در ایران گفت: برخی از دستکندها تنها برای استفاده آرامگاهی به عنوان گوردخمه و برخی دیگر آرامگاه های سردابه ای بودند.
کشف شهرهای زیرزمینی متعدد از دوره اشکانی
در استان همدان
خاکسار قنات ها را نیز در زمره دستکندهای زیرزمینی تقسیم بندی کرد و افزود: شهرهای دستکند زیرزمینی اما تیپ خاص خود را دارند که چند نمونه از آنها شامل شهر زیرزمینی «ورجوی» در مراغه، شهر زیرزمینی «اویی» در نوش‌آباد کاشان، دستکندهای متعدد خمین و گلپایگان در اراک هستند. در استان همدان نیز تنوعی از دستکندهای زیرزمینی وجود دارد که یک مجموعه از آن ها در دهه ۷۰ کشف شد. یکی از آن ها در روستای «کَمری» در بخش جوکار ملایر کشف شد که مستندنگاری آن انجام شده و اطلاعات کامل آن ثبت و ضبط شده است.
او افزود: یک روستای دیگر در ملایر نیز دارای شهر زیرزمینی است. در شهر زیرزمینی صالح‌آباد همدان نیز یک فصل کاوش باستان‌شناسی انجام شد که مستندنگاری آن صورت گرفت. همینطور در روستای «ده بُنه» در تویسرکان یک نمونه دیگر از دستکندهای زیرزمینی وجود دارد که مطالعات آن صورت گرفته اما هنوز کاوش باستان شناختی آن انجام نشده است. روستای «شاهندگ» در شهرستان درگزین نیز دستکند بسیار گسترده‌ای دارد که شناسایی آن صورت گرفته است.
معاون گردشگری استان همدان با تاکید بر این که این استان دارای مجموعه ای گسترده از دستکندهای زیرزمینی است به شهر زیرزمینی «سامن» در شهرستان ملایر اشاره کرد و گفت: این مجموعه تماما در بستر سنگ گرانیت ایجاد شده و یک گستره بسیار زیاد در مرکز و قلب شهر را پوشش می‌دهد. اغلب فضای این شهر زیرزمینی زیر خانه‌های مردم شهر، معابر و ساختمان‌های اداری قرار گرفته و در طول سال های متمادی در اثر اقدامات عمرانی و مداخلات انسانی توسط دستگاه‌های شهری و خدمات‌رسان نظیر ادارات آب، برق و گاز مورد تعرض واقع شده و بخش هایی از آن آسیب دیده، اما شالوده اصلی این شهر زیرزمینی حفظ شده است و با جود قدمت طولانی همچنان مستحکم و پابرجاست. حتی فرسایش و تخریب طبیعی هم در این مجموعه مشاهده نشده است. نقاط تخریب شده به دلیل مداخلات انسانی بوده است.
وی اعلام کرد: در کاوش‌های باستان شناختی متوجه شدیم که بخشی از سقف های این مجموعه با بیل مکانیکی تخریب شده و لوله گاز و آب و مخابران از سقف این مجموعه عبور کرده است. اتفاقا شهر زیرزمینی سامن توسط در اقدامات عمرانی همین دستگاه‌ها درست زمانی که شرکت مخابرات در سال ۸۴ در حال حفاری برای نصب فیبر نوری بود کشف شد. آنها پیشتر با چند فضای دیگر هم برخورد کرده بودند اما به اداره میراث فرهنگی اطلاع نداده بودند و به‌سرعت گودال ها را پر کرده بودند تا پروژه شان متوقف نشود. اما در نقطه ای که در مرکز شهر بود، به‌صورت اضطراری متوجه وجود این شهر زیرزمینی در عملیات عمرانی دستگاه ها شدیم و همان سال کار ساماندهی، ثبت و کاوش‌های دامنه‌دار باستان شناختی این مجموعه آغاز و ۶ فصل کاوش در آن انجام شد.
شهرهای زیرزمینی؛ گوردخمه و آرامگاه
تا مامن ساکنان باستانی هنگام خطر
مدیر پایگاه میراث فرهنگی سامن در استان همدان با اعلام این خبر که این دستکند باستانی در دوره های مختلف مورد استفاده قرار گرفته و کاربری های متنوع داشته است افزود: با توجه به محتویات و مواد فرهنگی کشف شده در شهر زیرزمینی سامن احتمال می‌دهیم که این مجموعه قبل از دوره اشکانی احداث شده و کاربری آن در آن زمان به احتمال بسیار قوی مذهبی و آیینی بوده است.
او افزود: وقتی این فضا متروک شد در همان دوره اشکانیان از مجموعه زیرزمینی سامن به عنوان گوردخمه برای دفن اموات استفاده کردند و این کاربری طولانی مدت بود.
خاکسار ادامه داد: مطالعات صورت گرفته بر اسکلت‌های یافت شده در کاوش های باستان شناختی شهر زیرزمینی سامن مشخص کرد این فضا از همان دوره اشکانی تا قرون اولیه اسلامی به مدت حدود ۷۰۰ سال کاربری گوردخمه ای و آرامگاهی داشته است. اما از قرون میانی و متاخر اسلامی شهر زیرزمینی سامن به مدت حدود ۸۰۰ سال فقط برای شرایط اسکان اضطراری مردم در وقوع ناامنی و خطر به عنوان پناهگاه استفاده می شد.
این باستان شناس افزود: به دلیل قداست مجموعه سامن یا نبود فرصت، در تمام این دوره ها پاکسازی در این شهر زیرزمینی صورت نگرفت و به همین دلیل، اسکلت‌ها و تدفین‌های دوره اشکانی تا اوایل دوره اسلامی کاملا دست نخورده مانده بودند و توالی تاریخی آنها نیز حفظ شده بود.
خاکسار با اعلام این که، در دوره اسلامی ساکنان شهر زیرزمینی سامن تنها در مواقع خطر و ناامنی در کف این مجموعه استقرار موقت داشتند و پس از برطرف شدن خطر مجددا خارج می‌شدند، گفت: در کاوش‌های باستان شناختی شهر زیرزمینی سامن، آثاری از دوره‌های ایلخانی، تیموری، صفوی و قاجاری به دست آمده است.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی دستکند زیرزمینی سامن گفت: مرمت و حفاظت بسیاری در این مجموعه انجام شده و مستندسازی سه بعدی آن نیز صورت گرفته است. تمامی اشیاء و مواد فرهنگی به دست آمده از کاوش ها مستند شده‌اند و نتیجه مطالعات هم منتشر شده است. از سال ۹۵ نیز پایگاه میراث فرهنگی مجموعه دستکندهای سامن و ارزانفود ایجاد و از دو سال قبل هر دو مجموعه برای بازدید گردشگران آماده شدند.
دیدگاه تان را بنویسید