هامون خشک؛ و تشدید فقر و بیکاری مردم منطقه
دیپلماسی آب با طالبان ره به جایی نمی‌برد
سعیده علیپور
تامین منابع آبی در ایران، در دهه اخیر به اصلی‌ترین چالش مردم و حاکمیت تبدیل شده است. هشت هزار روستا، با تانکر آبرسانی می‌شود و بسیاری دیگر به دلیل همین بحران خالی از سکنه شده‌اند. در این میان ساکنان بسیاری دیگر از شهرها و روستاهای کشور چنان در مضیقه آب هستند که هر از چندی دست به اعتراض می‌زنند.
در این میان، گرچه حاشیه جنوب شرقی کشور در فقر و کم‌آبی رکورددار بوده، اما مردمانش کمتر صدای اعتراضی بلند کرده‌اند. روز جمعه اما، مرز میلک در استان سیستانوبلوچستان میزبان مردمی بود که برای احقاق حق خود از حقابه کشاورزی و زیست‌محیطی هیرمند، اقدام به تجمعی مسالمت‌آمیز کرده بودند. تجمعی که در ساعات پایانی به تنش هم کشیده شد. آنها با در دست داشتن پلاکاردهایی همچون «سیستان آب ندارد»، «هیرمند شاهرگ حیاتی ماست»، «هامون حقش را می‌خواهد»، «سهم سیستان از رودخانه هیرمند؟» خطاب به همسایه شرقی خود مطالبه حقابه داشته و از مسئولان کشور نیز پیگیری دیپلماسی آبی برای رهاسازی سهم آب ایران از رودخانه هیرمند را خواستار شدند. حقابه‌ای که پیشتر اعلام شده بود از طریق دو دریچه سد کمال‌خان از سوی طالبان و در پی دیپلماسی موفق، گشوده و راهی ایران می‌شود، اما هیچگاه محقق نشد.
اما تجمع مسالمت‌آمیز در نهایت گویا با سوءاستفاده چند نفر به پرتاب سنگ به کامیون‌های افغانی مستقر در مرز انجامید و درنهایت مجید میراحمدی، معاون امنیتی وزارت کشور آن را غیرقانونی خواند و گفت: «بدون شک با افرادی که دست به اقدامات غیرقانونی زده‌اند، برخورد خواهد شد».
با این حال بسیاری از کارشناسان می‌گویند؛ سیستانوبلوچستان تشنه است و با وجود ذخایر کم آب‌های زیرزمینی و کاهش نزولات جوی و هامون خشک و پروژههای نیمه‌کار انتقال آب از دریای عمان باید فکری به حال این آسیب‌پذیرترین استان کشور کرد.
بحران آب در سیستانوبلوچستان
سیستانوبلوچستان فقیرترین استان کشور از نظر منابع آبی است. بنابر اعلام مسئولان استانی بیش از ۱۸ شهرستان این استان، با تنش آبی شدیدی دست و پنجه نرم می‌کنند و حتی زنگ خطر تامین آب آشامیدنی در مرکز این استان هم به صدا درآمده است. چندی ماه پیش هم، استاندار این استان اعلام کرد که «قرارگاه خاتم الانبیا(ص) به منظور تامین آب مورد نیاز استان به روش شیرین‌سازی آب دریای عمان به‌زودی وارد عمل می‌شود».
دیروز هم محمد سرگزی، نماینده زابل در مجلس شورای اسلامی به ایلنا گفت: «در حال حاضر شرایط آب در شمال استان سیستانوبلوچستان به شدت بحرانی است، ما هیچگونه منابع آبی جز ذخیره چاه نیمه‌ها نداریم، در سال‌های قبل با توجه به بارندگی‌هایی که در حوزه‌های مشترک رودخانه هیرمند بوده آب به سیستان می‌آمد و در چاه نیمه‌ها ذخیره می‌شد، اما اکنون بواسطه بارندگی کم چند سال اخیر ذخایر آبی در حوزه شمال استان در حال اتمام است و قطعا در کوتاه مدت اخذ حقابه رودخانه هیرمند اولویت دارد تا زمانی داشته باشیم که پروژههای آب را به نحوی دنبال کنیم که نیاز خودمان را در حوزه آب شرب از آورد رودخانه هیرمند به صفر برسانیم».
خشکی هامون به فقر و بیکاری مردم منطقه دامن می‌زند
این روزها که اخبار تکان‌دهنده‌ای در خصوص شدت گرفتن سوءتغذیه و ناامنی غذایی در منطقه سیستانوبلوچستان گزارش می‌شود و بسیاری از کارشناسان در خصوص خطرات فجیع آن در آینده هشدار می‌دهند، می‌توان پی برد حیات بی‌فروغ هامون تا چه میزان با حیات در خطر مردمان این منطقه گره خورده است.خشک شدن تالاب بین‌المللی هامون علاوه بر بیکاری جمعیت زیادی از بومیان، سبب گسترش گردوغبار و کاهش کیفیت هوا و شرایط زندگی در این منطقه شده است.
مهم‌ترین منبع آبگیری هامون رودخانه هیرمند است. این رودخانه درگذشته در هر دو کشور افغانستان و ایران جاری بوده است. جدایی افغانستان از خاک ایران در سال ۱۸۵۷ میلادی به موجب معاهده پاریس و امتناع گسترده حاکمیت افغانستان از جاری ساختن رود هیرمند در خاک ایران، مسئله حق‌آبه رودخانه هیرمند را به یکی از مسائل مهم سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی دو کشور مبدل ساخت، تا اینکه در سال ۱۳۵۱ قراردادی بین دو دولت در کابل به امضا رسید و قرار شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب سهم سیستان و هامون باشد.
مهم‌ترین منبع آبگیری هامون رودخانه هیرمند است. این رودخانه درگذشته در هر دو کشور افغانستان و ایران جاری بوده است، اما حال تنها در افغانستان جاری است و این کشور بر خلاف معاهدات از پرداخت حق‌آبه آن خودداری می‌کند
اما علیرغم انعقاد قرارداد حق‌آبه هیرمند، از اواخر دهه ۱۳۷۰ و همزمان با کاهش نزولات جوی و حاکم شدن شرایط خشکسالی بر سیستان، میزان ورودی آب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون مرتباً کاهش یافت و کشور افغانستان با احداث سد «کمال خان» در ۱۰۰ کیلومتری مرز ایران و سپس ساخت ۱۰۰ سد دیگر روی رودخانه هیرمند تیر خلاص را بر پیکر هامون زد. حالا بیش از ۲۰ سال است که به دلیل کاهش نزولات جوی و بارندگی ورود آب هیرمند به ایران کاهش پیدا کرده و در حال حاضر شاهد خشک شدن نزدیک به ۱۰۰ درصدی تالاب هامون هستیم. به طوری که در آخرین پایش‌ها از این دریاچه وسعت آن تنها 0.59 کیلومتر مربع گزارش شده است.
در ماه‌های اخیر، اما با روی کار آمدن دولت طالبان در افغانستان و با وجود رایزنی‌ها برای گرفتن حقابه هیرمند، هنوز خبری از اجرای وعده‌ها از سوی طرف‌های افغان نیستیم و همین موضوع هم ساکنان خسته و کلافه منطقه را به تنگ آورده و صدای اعتراض آنها را بالا برده است.
نماینده مردم زابل در مجلس شورای اسلامی در این باره می‌گوید: «طبق پیگیری‌های دستگاه دیپلماسی و وعده افغان‌ها مبنی بر بازگشایی دریچه‌ها این اتفاق افتاد، اما به خاطر بندها و استفاده کشاورزان و حجم کم؛ آب به سیستان نرسید، احساس می‌شود افغان‌ها در بحث حقابه هیرمند متعهد به قرارداد 1351 نیستند، سال گذشته کمتر از 5 درصد آب را به سمت ایران روانه کردند و امسال با وجود بارندگی‌هایی هم که بوده هنوز هیچ آبی تامین نشده است».
محمد سرگزی ادامه می‌دهد: «اکنون ما آب 30 هزار خانواده شهرستان زرنج را از موجودی همین آب به صورت رایگان تخصیص می‌دهیم، یا تامین سوخت زمستانی، کپسول گاز و ترانزیت و مبادلات دیگری داریم، اما متاسفانه علیرغم تعاملاتی که ایران با طرف افغان دارد آنها به تعهدات خود عمل نمی‌کنند. ما اکنون به این کشور برق صادر می‌کنیم، آب شهرستان زرنج و سوخت این کشور را تامین می‌کنیم ترانزیت و مهم‌ترین شاهراه ارسال کالا و سوخت به افغانستان محورهای ترانزیتی کشور ما است که به‌واسطه حرکت همین ترانزیت خیلی از مردم ما در جاده‌های بین شهری در تصادفات از دست می‌روند».
با وجود ذخایر کم آب‌های زیرزمینی و کاهش نزولات جوی و هامون خشک و پروژههای نیمه‌کار انتقال آب از دریای عمان باید فکری به حال این آسیب‌پذیرترین استان کشور کرد، چراکه خشکی هامون به فقر و بیکاری مردم منطقه دامن می‌زند
هامون خشک و پروژههای انتقال آب ناکام
در حالی که تعاملات دیپلماتیک با طالبان راه به جایی نمی‌برد، چندی پیش نمایندگان مجلس شورای اسلامی برای طرحی که چند سالی است پاسکاری می‌شود، تعیین تکلیف کردند. در این طرح وزارت نیرو مکلف شده تا زمینه سرمایه‌گذاری برای برداشت آب، نمکزدایی و انتقال آب از دریای عمان با اولویت انتقال آب به استان سیستانوبلوچستان را فراهم کند.
در حالی که بسیاری از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و دریای عمان دهه‌هاست که با آخرین تکنولوژی‌های شیرین‌سازی آب دریا، آب شرب مردم را تامین و صنعت خود را اداره می‌کنند و با وجود کمبودهای شدید منابع آب شیرین، کمتر با چالش تامین آب مواجه بوده‌اند؛ ایران در این حوزه چندان توفیقی نداشته است و اتفاقا استان‌های در جوار آب کمتر از این مایه حیات بهره برده‌اند.
اما مهر ماه امسال، قاسم تقی‌زاده خامسی، معاون وزیر نیرو از تعیین پیمانکار خصوصی برای طرح انتقال آب خبر داد و حسین مدرس خیابانی، استاندار سیستانوبلوچستان اعلام کرد که قرارگاه خاتم الانبیا(ص) از روش شیرین‌سازی آب دریای عمان مشکل آب منطقه را حل خواهد کرد.
طرح آبرسانی از دریای عمان به سه استان سیستانوبلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی در اواخر سال گذشته مصوب و گفته می‌شود اکنون در فاز دوم مطالعات قرار دارد و از قرار معلوم هم وزارت نیرو باید منابع آن را در اختیار قرارگاه خاتم‌الانبیا برای اجرا بگذارد.
در همین باره دیروز سرگزی توضیح داد: «وزارت نیرو موظف شده تا زمینه سرمایه‌گذاری بخش خصوصی را برای نمکزدایی آب دریا و انتقال آب به شهرهای استان سیستانوبلوچستان در اولویت قرار دهد، بر این اساس وزارت نیرو آب نمکزدایی شده را خریداری خواهد کرد».سرگزی گفت: «سال گذشته در نشستی با مجموعه معدنی و بخش خصوصی؛ یک شرکت مجوز گرفت که 100 میلیون متر مکعب آب دریا را با سرمایه‌گذاری نزدیک 40 هزار میلیارد تومان در یک هدف‌گذاری بلندمدت شیرین‌سازی کند، اکنون زمین تحویل و کار مقدماتی در حال انجام است، اما با توجه به طولانی بودن اجرای پروژه باید از منبعی آب را سریع‌تر به شمال استان برسانیم که از جمله انتقال آب از تهلاب و ذخیره آبی نزدیک 9 میلیارد متر مکعب است و آبی که مورد استفاده شهر زاهدان و زابل بوده 100 میلیارد متر مکعب است و با توجه به ای‌سی 10 تا 11 هزاری این آب باید تصفیه نیز صورت گیرد».
در این میان بسیاری معتقدند حاکمیت با اقدام هر چه سریع‌تر در تامین آب چه از راه دیپلماسی یا فنی باید آب آشامیدنی و کشاورزی را تامین و از بروز بحران در منطقه جنوب شرقی کشور جلوگیری کند.
دیدگاه تان را بنویسید