منافات استقلال با نیاز به کیسه دولت

سعیده علیپور

هفته گذشته در حالی دولت لایحه بودجه سال آینده را به مجلس شورای اسلامی ارائه داد که سهم بسیاری از ورازتخانه‌ها و سازمان‌ها با وجود تورم، افزایش قابل‌توجهی پیدا نکرده بود. با این حال در همین لایحه انقباضی، ردیف‌های پرحاشیه فراوانی بود که کمی منبسط‌تر از گذشته به چشم آمد و واکنش‌برانگیز شد.

در این لایحه، بودجه مرکز خدمات حوزه‌های علمیه نسبت به سال گذشته ۱۰۰ درصد افزایش داشت و از هزار و ۴۰۱ میلیارد تومان در سال 1400 به دو هزار و ۸۰۹ میلیارد تومان در سال 1401 رسید.

آنطور که در این لایحه آمده سهم بودجه مرکز خدمات حوزه‌های علمیه از سازمان حفاظت محیط‌زیست با ۲ هزار و ۱۵۷ میلیارد تومان بودجه بیشتر است.

در حالی که بسیاری از صاحبنظران ردیف‌های بودجه را سند عینی چگونگی توزیع درآمدهای ملی می‌دانند و در این میان قائل به سهمی چنین سنگین برای حوزه نیستند و از این رویکرد دولت انتقاد می‌کنند؛ برخی از طلاب و صاحبنظران حوزه علمیه هم به تعیین بودجه برای حوزه علمیه معترضند و آن را سبب عدم استقلال رای مجموعه‌ای می‌دانند که صد سال فارغ از وابستگی مالی به حکومت‌ها، فعالیت داشته است.

تخصیص بودجه به حوزه اشتباه خاتمی بود

روز یکشنبه به مناسبت صد سالگی تاسیس حوزه علمیه قم، گروهی از همین منتقدین از اختصاص ردیف بودجه به حوزه انتقاد و آن را زمینه‌ساز دخالت در سیاست و وابستگی مالی دانستند.

آیت‌الله سیدمصطفی محقق داماد، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به مقطع و دلایل تاسیس حوزه علمیه قم گفت: «این حوزه قرار بود ناظر بر سیاست باشد، نه متصدی سیاست و موفقیت‌هایی نیز کسب کرد، اما از آنجا که این شرط عمل نشد، دچار آسیب شدیم».

در حالی که گفته می‌شود در حال حاضر بیش از چهار هزار نفر از روحانیون در دستگاه‌های دولتی فعالیت دارند این استاد فقه و حقوق افزود: «در دوران آشیخ عبدالکریم تنها یک نفر از حوزه به دستگاه حکومتی رفت و کارمند ثبت اسناد شد. چون طلاب با قناعت و مناعت قرار بود استقلالشان را حفظ کنند و بنده به عنوان یک طلبه کوچک الان هم با پول گرفتن حوزه از دولت مخالفم و این اشتباهی بود که آقای سیدمحمد خاتمی با تصویب بودجه دولتی برای حوزه آن را شروع کرد».

روزنامه جمهوری اسلامی هم در انتقاد به ردیف بودجه قابل توجه حوزه علمیه در سرمقاله خود اینطور نوشت: «مسئولان دولتی این روزها درباره چگونگی بودجه سال آینده سخنان زیادی می‌گویند ولی جای یک موضوع در این سخنان خالی است. این موضوع به ردیف‌هایی مربوط است که تأمین آنها از وظایف ذاتی دولت نیست ولی متأسفانه از یک مقطع زمانی خاص به بودجه کل کشور تحمیل شد و تا امروز ادامه دارد».

در بخش دیگری از این سرمقاله آمده است: «حوزه‌های علمیه در طول تاریخ، مستقل از دولت‌ها اداره شدند و بودجه آنها از وجوه شرعیه و هدایای مردم تأمین می‌شد. همین ویژگی موجب استقلال حوزه‌ها و روحانیت شیعه بوده و زمینه‌ساز قدرت معنوی و نفوذ فوق‌العاده مراجع و علمای دین در قلب توده‌های مردم شد».

درآمد روحانیت

و حوزه‌های علمیه از کجا بود؟

در حالی چند سالی است که در وانفسای چالش‌های معیشتی و اقتصادی و محیط زیستی ردیف‌های بودجه حوزه علمیه حاشیه‌ساز می‌شود که از گذشته یکی از افتخارات روحانیت و حوزه‌های علمیه شیعه استقلال مالی آنان بود.

گرچه در طول صد سال گذشته طلاب علوم دینی، که در حوزه‌ها به درس و بحث اشتغال داشتند، کمک هزینه‌ای دریافت می‌کردند، اما این هزینه را مراجع تقلید، هر کدام به فراخور توانایی و وسعی که داشتند و مبلغی که مقلدان به عنوان خمس و... به آنان می‌پرداختند، تأمین می‌کردند.

روز یکشنبه به مناسبت صد سالگی تاسیس حوزه علمیه قم، گروهی از اختصاص ردیف بودجه به حوزه انتقاد و آن را زمینه‌ساز دخالت در سیاست و وابستگی مالی این نهاد مذهبی دانستند

این روش، سالیان دراز ادامه داشت تا اینکه سیاست گسترش قابل‌توجه حوزه‌های علمیه خواهران و برادران در سراسر کشور، آغاز شد و جمعیت طلاب به ده‌ها هزار نفر رسید به طوری که گفته می‌شود در حال حاضر 80 هزار روحانی در کشور فعالیت دارند. همین افزایش جمعیت و در عین حال نزدیک‌تر شدن و البته ادغام هر چه بیشتر حوزه علمیه با نهاد حکومت مقدمات تعیین بودجه برای این مجموعه را فراهم کرد.

اولین بودجه دولتی حوزه

نخستین ‌بار در دوره ریاست‌جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی بود که از بودجه دولت سهمی برای طلاب در نظر گرفته شد. این بودجه برای مجتمع مسکونی طلاب شهرک مهدیه قم بود که سال‌ها باقی ماند و تا یک دهه در بودجه سالانه کشوری لحاظ شده است.

در حالی که بسیاری این اقدام دولت سازندگی را وابستگی حوزه به ساختارهای حکومت ارزیابی نکردند و آن را سهم ناچیزی خواندند، در سال 80 در دولت سید محمد خاتمی، بحث در نظر گرفتن ردیفی برای حوزه در بودجه کشوری مطرح شد. هر چند اعضای شورای عالی حوزه‌های علمیه تمایل نداشتند بودجه‌ای به اسم حوزه‌های علمیه در ردیف بودجه باشد اما در نهایت با تغییر عنوان به مرکز خدمات حوزه‌های علمیه، مبلغی به حوزه اختصاص یافت. در ابتدا در ردیف بودجه‌ای که مرکز خدمات دریافت می‌کرد این مبلغ برای تعمیر، توسعه و تجهیز مدارس در نظر گرفته شد تا اینکه این وضعیت تا سال 84 ادامه داشت.

در حالی در وانفسای چالش‌های معیشتی و اقتصادی و محیط زیستی ردیف‌های بودجه حوزه علمیه حاشیه‌ساز می‌شود که از گذشته یکی از افتخارات روحانیت و حوزه‌های علمیه شیعه استقلال مالی آنان بود

ردیف بودجه بدون تعارف

در حالی که تا پیش از سال 84 با توجه به اهدافی که موسسان اولیه حوزه علمیه داشتند و امام خمینی (ره) نیز بر آن تاکید داشت؛ حوزه علمیه قصد داشت بدون وابستگی مالی به قدرت و تنها با اتکا به کمک‌های مردمی به فعالیت خود ادامه دهد، با روی کار آمدن دولت محمود احمدی‌نژاد رویه تغییر کرد.

در این باره حجت الاسلام‌ علیرضا امینی، که در آن زمان معاون پژوهشی حوزه علمیه بود در گفت و گویی که چند سال پیش با روزنامه تهران امروز داشت، اینگونه توضیح داد: «در دوره ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد، ریاست وقت شورای عالی حوزه‌های علمیه (آیت‌الله مومن) رایزنی‌هایی کردند که برای ساخت و بازسازی مدارس کمک بیشتری گرفته شود. بر این مبنا، قرار شد به مدت چند سال، برای توسعه و تجهیز مدارس بودجه بیشتری دریافت شود البته دولت و مجلس هم بودجه‌ای برای امور غیرعمرانی حوزه لحاظ کردند. آقایان شورای عالی در راستای توسعه حوزه که یک ضرورت است، دریافت این کمک را پذیرفتند. دولت به نهادهای مستقل دیگری هم کمک می‌کند؛ کمک به حوزه هم در این راستا تعریف می‌شود و حوزه می‌توانست همچنان استقلال خود را حفظ کند. فرض بر این است که از رهگذر این کمک‌ها نفوذ و استقلال حوزه در تصمیماتش مخدوش نشود. این مبالغ هم در مقایسه با سایر بودجه‌ها زیاد نیست. از سوی دیگر، این مساله با نظر مقام معظم رهبری هم سازگار است».

وضعیت معیشتی طلاب سخت است، اما راهش این نیست

هر چند افرادی که وجود این بودجه دولتی را برای حوزه حیاتی می‌شمارند کم نیستند؛ اما گروهی هم کاملا موافق قطع این بودجه هستند.

 روز یکشنبه حجت‌الاسلام رضا مختاری، استاد حوزه علمیه قم در نشست «صد سالگی حوزه قم و مسائل جامعه ایران»، گرفتن بودجه از دولت را یکی از عوامل تضعیف حوزه دانست و گفت: «وقتی نمی‌توان افکار عمومی را در این باره اقناع کرد، باعث بدبینی شده و ضرر دریافت بودجه از نفع آن بیشتر است. الان هم اکثر طلاب در وضع معیشتی بسیار سختی هستند، اما راهش این نیست».

وی ادامه داد: «البته وجوه مرکز خدمات حوزه مربوط به بیمه درمانی است که به همه مردم هم تعلق می‌گیرد. حوزه خواهران هم مثل یک دانشگاه است که دولت به آن بودجه می‌دهد. اما مشکل اصلی دریافت بودجه شورای عالی حوزه است که باید جایگزین شود و راهش این است که این شورا پیشقدم شود و اعلام کند که بودجه را دریافت نمی‌کنیم و کمک‌های مردم و خیرین جایگزین آن شود».

 حال اما بودجه‌ای که به عنوان توسعه و تجهیز مدارس داده می‌شد، ابتدا حدود 2 میلیارد تومان بود که بعدها این مبلغ افزایش یافت و به حدود 80 میلیارد تومان هم رسید و سال آینده هم با ۱۰۰ درصد افزایش از هزار و ۴۰۱ میلیارد تومان در سال 1400 به دو هزار و ۸۰۹ میلیارد تومان در سال 1401 خواهد رسید. رقمی که حال بسیاری از طلاب و صاحبنظران حوزه علمیه خواهان قطع آن هستند.