ریجکت «سموم بیش از حد» به سفره ایرانی‌ها؟!

سعیده علیپور

برخی آن را سیاسی و نتیجه ناکامی ایران در مذاکرات هسته‌ای می‌دانند، اما گزارش‌های تکمیلی «سموم بیش از حد» و «نقض مکرر استانداردهای بهداشتی» را دلیل برگرداندن محصولات کشاورزی ایران از روسیه عنوان می‌کند.

در هفته‌های اخیر این چندمین بار است که محصولات صادراتی کشاورزی ایران برگشت می‌خورد؛ از برگشت خوردن سه هزار و ۵۰۰ تن سیب‌زمینی صادر شده به ازبکستان گرفته، تا ۵۸۸ اصله نخل صادراتی به قطر. در آخرین مورد هم فدراسیون روسیه، نامه‌ای به رئیس گمرک داغستان نوشته و تأکید کرده است؛ واردات برخی محصولات گلخانه‌ای و کشاورزی از ایران به دلیل نقض مکرر استانداردهای بهداشتی انجام نشود.

این در حالی است که بسیاری از گلخانه‌داران کشور طی ماه‌های اخیر با توجه به تقاضای بازار روسیه و سفارش تجار روسی، اقدام به کشت فلفل دلمه‌ای کرده بودند، اما با تصمیم گمرک روسیه، نه تنها اقلام صادراتی برگشت خورد که جلوی صادرات مابقی محصول هم گرفته شد و قاعدتا تولیدکنندگان مجبورند برای کاهش زیان، آن را در بازار داخلی عرضه کنند یا به کارخانه‌های مواد غذایی فرآوری‌شده بفروشند.

اما گذشته از اینکه چرا باید در شرایطی که کشور با معضل شدید بی‌آبی دست و پنجه نرم می‌کند و اتفاقا اغلب همین اندک آب هم صرف امور کشاورزی می‌شود، سفارشاتی از این دست گرفت؟ این سوال بزرگ هم مطرح است که محصولات کشاورزی در ایران با چه استانداردی تولید می‌شود که گمرکات دیگر کشورها، آن را پس می‌زنند؟ و آیا همین محصولاتی که با «سموم بیش از حد» و «نقض مکرر استانداردهای بهداشتی» تولید و با قیمت‌هایی گزاف در بازار عرضه می‌شود، به سفره‌ ما شهروندان نگون‌بخت می‌رسد؟

هرچند که برگشت خوردن محصولات کشاورزی ایران از سایر کشورها تنها مربوط به هفته‌های اخیر نیست و پیشتر هم اخباری از این دست شنیده شده بود، اما به نظر می‌رسد این فشردگی در بازگرداندن محصولات در دوره‌ای کوتاه، تشت رسواییِ نبود استانداردها و نظارت‌های ناکافی بر بخش تولیدات کشاورزی را از بام انداخت و بار دیگر یادآور شد آنچه بر همسایه حرام آمده چرا بر سفره ما رواست؟ و آیا وزارت جهاد کشاورزی و وزارت بهداشت بر خود واجب می‌دانند که بر فرآیند کشت و عرضه محصولات کشاورزی تولید داخل نظارت کنند یا اینکه این محصولات بدون کوچکترین فیلتری به دست شهروندان داخلی می‌رسد.

خطرات استفاده بیش از حد  از سموم و کود

گرچه در دهه‌های اخیر آلودگی‌های میکروبی و انگلی تا حدود زیادی کنترل شده، اما با گسترش تکنولوژی و افزایش مصرف افزودنی‌ها، آفت‌کش‌ها، آنتی‌بیوتیک‌ها و هورمون‌ها، آلودگی‌های شیمیایی در تولید مواد غذایی در کشورهای در حال توسعه، تاثیر زیانباری بر سلامت انسان‌ها داشته و دارد و کارشناسان بهداشتی نسبت به عوارض خطرناک آنها همواره هشدار داده‌اند.

استفاده بیش از حد سموم و کود‌های شیمیایی برای تولید محصول بیشتر در حالی در مزارع و باغ‌های کشاورزی کشور گسترش یافته که بقایای سموم و کود‌های شیمیایی در محصولات کشاورزی باعث بروز بیماری‌های خطرناک و شیوع سرطان‌های مختلف در کشور شده است؛ این معضل در حالی رو به افزایش است که کارشناسان کشاورزی معتقدند بر نحوه میزان استفاده از این سموم در مزارع کشاورزی نظارتی صورت نمی‌گیرد.

مصرف زیاد سم و کودهای شیمیایی در محصولات کشاورزی امروزه به یک معضل عمده در توسعه کشاورزی ارگانیک تبدیل شده است، به طوری که اکنون سرانه مصرف سم در محصولات کشاورزی به ازای هر نفر 400 گرم و میزان مصرف کود شیمیایی از 2.5 به 3.5 میلیون تن در 10 سال گذشته افزایش داشته است.

تحقیقات محققان علوم پزشکی نشان می‌دهد این آفت‌کش‌ها علاوه بر این‌که میکروارگانیسم‌های خاک را از بین می‌برند، مقداری از آنها نیز روی محصولات غذایی باقی می‌ماند.

به نظر می‌رسد برگشت خوردن‌های متعدد محصولات کشاورزی صادراتی ایران از سایر کشورها در دوره‌ای کوتاه، تشت رسواییِ نبود استانداردها و نظارت‌های ناکافی بر بخش تولیدات کشاورزی در کشور را از بام انداخته است

رواج کودها و سموم شیمیایی

حدود سه دهه گذشته استفاده از سموم شیمیایی چندان رواج نداشت و کشاورزان برای افزایش تولید محصولات کشاورزی خود بیشتر از کودهای طبیعی استفاده می‌کردند، اما با افزایش جمعیت، استفاده از کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌ها به شکل بی‌رویه‌ای رواج یافت و از آنجا که کودهای شیمیایی بیش از کودهای غیرشیمیایی سبب افزایش چند برابری تولید محصولات کشاورزی می‌شود و یارانه‌های خوبی نیز به این سموم تعلق می‌گیرد کشاورزان در سال‌های اخیر به خرید این سموم غافل از عواقب آن رغبت خوبی نشان دادند.

میوه‌ها و سبزیجاتی با طعم سرطان

در حالی که در قانون اساسی موکدا ذکر شده است که استفاده از کودها و سموم شیمیایی نباید محیط‌زیست را آلوده کند، اما همین کودهای شیمیایی در حال حاضر به وفور در صنعت کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد و با ورود به سفره‌های آب زیر زمینی، وارد آب آشامیدنی مردم نیز می‌شود.

حسن خضری، کارشناس کشاورزی در این باره می‌گوید: «در حال حاضر از سه نوع کود در کشور استفاده می‌شود که در ترکیب با خاک، به کادمیم که ماده‌ای سمی و سرطان زا است، تبدیل می‌شود». به گفته او کودها بدون هیچ ملاحظه‌ای در کشاورزی استفاده می‌شود و نهاد و وزارتخانه‌ای در خصوص نحوه و میزان استفاده از آن نظارتی نمی‌کند.

علاوه بر این مطالعات کارشناسان کشاورزی استفاده از کودهای نیترات‌دار در اراضی کشاورزی سراسر کشور خصوصا در نواحی شمالی بسیار رواج دارد. به‌عنوان مثال کود اوره که به علت ارزان بودن به مقدار زیادی مصرف می‌شود، بعد از استفاده در محصولاتی مانند پیاز و سیب‌زمینی به نیترات تبدیل شده و در آن تجمع می‌یابد.

نیترات یک ماده سرطان‌زاست و باعث سرطان دستگاه گوارش، ناهنجاری‌های عصبی و اختلال در سیستم غدد درون‌ریز و سیستم ایمنی بدن می‌شود. کود‌های فسفاته نیز پس از مصرف در گیاهانی مانند سیب‌زمینی سم کادمیوم تولید می‌کنند که کادمیوم نیز علاوه بر خاصیت سرطان‌زایی، باعث کوتاهی قد در کودکان و اختلال در کارکرد کلیه‌ها می‌شود.

پیام آزاده، متخصص سرطان، مصرف زیاد کودهای شیمیایی را به‌دلیل میزان بالای کادمیوم و نیترات مضر می‌داند و با اشاره به این‌که کادمیوم و نیترات سمومی هستند که در 90 درصد از کودهای شیمیایی وجود دارند، به ایرنا می‌گوید: «نیترات پس از ورود به بافت میوه و سبزی و مصرف آنها در دستگاه گوارش تجمع پیدا می‌کند و عامل ایجاد تمام سرطان‌های دستگاه گوارش به خصوص معده و مری است. همچنین سبب طعم ناخوشایند میوه و سبزی می‌شود؛ به طوری که پس از گاز زدن سیب می‌بینید سریع کدر می‌شود».

وی از دیگر مضرات نیترات را از بین رفتن خواص آنتی‌اکسیدان و ضد سرطانی میوه و سبزی می‌داند و می‌افزاید: «هر یک کیلوگرم میوه تازه باید 50 میلی‌گرم نیترات داشته باشد و اگر مقدار آن بیش از این اندازه شود، مضر خواهد بود. درواقع درشتی میوه‌ها به دلیل نیترات بالای آنهاست».

به عقیده کارشناسان، کودها و سموم بدون هیچ ملاحظه‌ای در کشاورزی استفاده می‌شود و نهاد و وزارتخانه‌ای در خصوص نحوه  و میزان استفاده از آن نظارت ندارد

چراغ نظارتی که روشن نشده خاموش شد

در حالی که هر شهروند ایرانی روزانه بیش از یک کیلو از محصولات کشاورزی استفاده می‌کند، به نظر می‌رسد مسئولان امر در این باره چندان عزم جدی برای کیفیت بخشی به محصولات ندارند.

اما در سال‌‌های پیش وزارت بهداشت با همکاری وزارت جهاد و کشاورزی اقداماتی را در این عرصه آغاز کرد که به‌نظر می‌رسد نیمه تمام رها شد. در این طرح که در سال 94 آغاز شد، هشت نوع از محصولات پرمصرف کشاورزی مورد مطالعه قرار گرفت. مطالعاتی که نشان می‌داد در تولید این محصولات بیش از حد مجاز سم استفاده می‌شود.

مطابق این بررسی‌ها ۱۰ درصد از نمونه‌های مورد آزمایش از نظر باقیمانده سموم کشاورزی بالاتر از حد مجاز شناسایی شدند. هرچند که رئیس وقت سازمان حفظ نباتات به روند اجرایی این آزمایش‌ها انتقاداتی وارد کرد، ولی موضوع آنقدر مهم بوده که سازمان تعزیرات حکومتی نیز خواستار تشکیل جلسه‌ای به منظور بررسی این موضوع شد و از تمامی مسئولان مرتبط خواست تا به منظور رفع مشکل در این جلسه شرکت کنند.

 آن طور که دکتر هدایت حسینی، مدیرکل نظارت بر فرآورده‌های غذایی و آشامیدنی سازمان غذا و دارو اعلام کرد؛ «در این طرح ۴ محصول شامل خیار، گوجه فرنگی، سیب درختی و برنج از نظر آفت‌کش‌ها و باقیمانده سموم و ۳ محصول سیب زمینی، پیاز و کاهو از نظر باقیمانده کودهای شیمیایی شامل نیترات و فلزات سنگین مورد بررسی قرار گرفت که مطابق این بررسی‌ها ۱۰ درصد از نمونه‌های مورد آزمایش از نظر باقیمانده سموم کشاورزی بالاتر از حد معمول بودند».

در حالی که مسئولان پیگیری این موضوع در هر دو وزارتخانه بهداشت و جهادکشاورزی امیدوار بودند که این طرح حداقل بخشی از امنیت غذایی از دست رفته سفره‌های ایرانی را بازگرداند اما با بالا گرفتن مشکلات اقتصادی در کشور، پیگیری این موضوع نیز به حاشیه رانده شد.

اما بعد از سال‌ها که ماجرای آلودگی محصولات کشاورزی در حاشیه امن قرار داشت، بار دیگر برگشت خوردن این محصولات از سوی دیگر کشورها، آن را به متن آورده و این نگرانی را تشدید کرده است که چه کسانی به شهروندان ایرانی بابت آلودگی این محصولات توضیح خواهند داد؟