پروژه‌های سدسازی ترکیه در سایه انفعال ایران در دیپلماسی آب جریان دارد
نشت خشکسالی و ریزگرد از سدهای همسایه
ریحانه جولایی
کشاورزان ایرانی، بهتر از هر قشری در ایران می‌دانند که وضعیت منابع آبی در کشور به سمت فاجعه حرکت می‌کند. سطح آب در چاه‌های زیرزمینی هرسال پایین‌تر می‌رود و روستاهای بسیاری ازجمله در استان خراسان شمالی و اصفهان به دلیل تمام شدن منابع آب زیرزمینی متروکه شده‌اند. جدیدترین برآوردها نشان می‌دهند که ایران در فاصله سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ میلادی، حدود ۷۴ کیلومتر مکعب از آب‌های زیرزمینی خود را استخراج کرده است. بااین‌همه، از بعد کلان به تصویر کمبود آب در ایران نگاه می‌کنیم، وضعیت حتی وخیم‌تر هم به نظر می‌رسد. مصطفی فدایی‌فرد، رئیس کمیته ارزیابی سیلاب کمیته ملی سدهای بزرگ ایران، در اردیبهشت‌ماه امسال به ایلنا گفته بود که ایران از مرحله «بحران آبی» عبور کرده و به مرحله «ورشکستگی آبی» رسیده است.
انفعال در دیپلماسی آب
در شرایطی که ایران با تنش آبی روبه‌روست، سال‌هاست که رویکرد منفعلی نسبت به همسایگان خود و حق آبه رودهایی که از کشورهایی نظیر عراق، ترکیه و حتی افغانستان دارد و در این میان یکی از نکات فراموش‌شده خشکسالی، دیپلماسی آب است.
اگر بخواهیم برای این موضوع مثالی بیاوریم، سد کمال خان در ولایت نیمروز افغانستان است که حق آبه هیرمند توسط دولت پیشین افغانستان نادیده گرفته شد و زمانی که جنجال‌ها در شبکه‌های اجتماعی نسبت به حق آبه رودخانه هیرمند در ایران بالا گرفت، معاون رئیس‌جمهور سابق افغانستان در پاسخ به یک توئیت اعتراضی کاربر ایران نوشت: «آب مفت نداریم» حتی اشرف غنی، رئیس‌جمهور سابق افغانستان، هنگام افتتاح این سد اعلام کرد: «ولایت نیمروز به انبار آب برای افغانستان و ایران تبدیل خواهد شد و آب افغانستان ازاین‌پس به ازای دریافت نفت روانه ایران می‌شود!.» نادیده گرفتن حق آبه ایران فقط به شرق کشور محدود نمی‌شود و در غرب نیز کشورهای ترکیه و عراق، با سدسازی‌های پی‌درپی نسبت به حق آبه ایران در سایه سکوت مسئولان و دستگاه دیپلماسی بی‌تفاوت بوده‌اند. در این شرایط یکی از پروژه‌های بزرگ سدسازی در خاورمیانه مربوط به ترکیه است که قصد دارد قطب کشاورزی منطقه شود. به باور کارشناسان، سدسازی‌های عظیم ترکیه بر رودخانه‌های فرامرزی این کشور، محیط‌زیست و امنیت غذایی پنج کشور ایران، عراق، سوریه، آذربایجان و ارمنستان را به خطر انداخته است، بسیاری از کارشناسان حقوقی معتقدند که این اقدام دولت ترکیه برخلاف معاهدات بین‌المللی مختلفی نظیر «کنوانسیون 1997 آبراه‌های بین‌المللی» است و کشورهای تحت تأثیر از این روند، باید ضمن کنار گذاشتن اختلافات سیاسی، دولت ترکیه را مجبور کنند که به این کنوانسیون بپیوندد و حقوق آبی کشورهای دیگر را محترم بشمارد.
ترکیه سد می‌سازد، کشاورزی و محیط‌زیست ایران تاوان پس می‌دهد
در این میان پروژه‌های گاپ (سدسازی روی سرچشمه‌های دجله و فرات) و داپ (سدسازی روی سرچشمه ارس) بیش از سایر سدسازی‌های ترکیه تأثیر مستقیمی بر امنیت غذایی و محیط‌زیست ایران می‌گذارند؛ به‌نحوی‌که پیش‌بینی می‌شود اگر سدسازی‌های ترکیه روی رودخانه ارس به اتمام برسد، کشاورزی در شمال غرب ایران با محدودیت‌های جدی مواجه خواهد شد و همچنین در سال‌های اخیر اهالی استان‌های غربی کشور با پدیده ریزگردها به‌عنوان یکی از تبعات این سدسازی‌ها دست‌وپنجه نرم می‌کنند. در این میان پروژه «گاپ» مشهورترین پروژه سدسازی ترکیه برای ایرانیان است؛ پروژه‌ای شامل 22 سد در حال احداث یا تکمیل‌شده روی سرچشمه‌های دجله و فرات که از میان این سدها، سد تکمیل‌شده «ایلیسو» که با حجم مخزن 7میلیارد و 460 میلیون مترمکعب بر سرچشمه دجله ساخته‌شده، برای مردم ایران آشناتر است؛ چراکه ایرانیان سال‌هاست با تبعات زیست‌محیطی سد ایلیسو یعنی تبدیل‌شدن دشت‌های عراق به منشأ بروز ریزگردها دست‌وپنجه نرم می‌کنند و بعد از تکمیل سایر سدهای پروژه «گاپ» نیز بی‌تردید تبعات زیست‌محیطی بیشتری متوجه مردم ایران و عراق خواهد شد. البته نباید از یاد برد که بخشی از منشأ ریزگردهای غربی ایران در داخل خاک خودمان قرار دارد.
اما جدا از اینکه این سدسازی باعث بروز ریزگرد در کشور می‌شود، سدسازی ترک‌ها در حوزه ارس می‌تواند تهدیدی جدی برای کشاورزی ایران در دشت مغان باشد همان‌طور که ساخت سد کمالخان در افغانستان هم باعث ایجاد مشکلاتی در سیستان و بلوچستان شد.
تأثیر سدسازی ترکیه بر ریزگردهای ایران
اما چرا سدسازی در یک کشور دیگر تا این اندازه می‌تواند در ایران مشکل‌ساز شود؟ اشاره کردیم که یکی از پروژه‌های عظیم سدسازی ترکیه روی دجله و فرات است. عراق و سوریه هر دو کشورهایی هستند که به لحاظ توسعه اقتصادی و اشتغال غیر از نفت به کشاورزی وابسته‌اند، بخصوص بعد از اتفاقات سیاسی دو کشور چشم‌انداز اقتصادی خود را در کنار نفت بر اساس کشاورزی بناکرده‌اند، طبیعی است که سدسازی‌های ترکیه منجر به کم شدن سهم زیادی از آب ورودی به این دو کشور خواهد شد، اقدامات سدسازی ترکیه در ایران مستقیم نیست و اگر هم باشد کم است زیرا از آبی که وارد حوضه دجله و فرات و سپس شط‌العرب در خاک عراق می‌شود استفاده‌ای جز کشتیرانی نداریم، علاوه بر این یک نظریه هم وجود دارد که آب ورودی به خلیج‌فارس کم شده و شوری را بالابرده و زندگی میگو و ماهی‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما به گمان کارشناسان مهم‌ترین اثر روی کشور ما مربوط به مباحث محیط‌زیستی است که پیامدهای اقتصادی آن نیز قابل‌توجه است.
پروژه‌های گاپ (سدسازی روی سرچشمه‌های دجله و فرات) و داپ (سدسازی روی سرچشمه ارس) بیش از سایر سدسازی‌های ترکیه تأثیر مستقیمی روی امنیت غذایی و محیط‌زیست ایران می‌گذارند؛ به‌نحوی‌که پیش‌بینی می‌شود کشاورزی در شمال غرب ایران با محدودیت‌های جدی مواجه شود
منبع اصلی تأمین آب هورالعظیم؛ تالاب مشترک ایران و عراق از دجله و فرات است، در صورت کم شدن ورودی تبعات محیط‌زیستی شدیدی ازجمله بروز پدیده ریزگردها برای کشور در پی داشته و در استان‌های غربی جدا از سلامت، روی بخش‌های مختلف اقتصادی ازجمله کشاورزی تأثیر خواهد گذاشت. پدیده ریزگردها می‌تواند تعطیلات مکرر مدارس، تعطیلی فرودگاه‌ها، صنایع، آسیب به منابع آب، منابع انرژی، ارتباطات از راه دور، خطوط برق، افزایش شیوع بیماری‌های ریوی، چشم، پوست و تنفسی، تخریب اراضی کشاورزی و تأثیر آن بر عملکرد محصولات کشاورزی، چمن‌زارها و جنگل‌ها، به‌ویژه در مناطق جنگلی زاگرس و کاهش تولیدات کشاورزی، دام و زنبورداری را همراه داشته باشد.
کاراکورت و آینده تاریک دشت مغان
اواخر سال 99 بود که استاندار قارص کشور ترکیه وعده داده که سد و نیروگاه کاراکورت در سال 2020 به بهره‌برداری می‌رسد. خبر تلخی که آینده تاریکی را برای دشت مغان به تصویر کشید. لازم به ذکر است این بزرگ‌ترین طرح حوزه آبخیزی رود ارس است که در منطقه استان قارص ترکیه احداث می‌شود. سد کاراکورت و نیروگاه برق‌آبی این سد با توان 100 مگاوات از سال 2017 میلادی در حال احداث است و پیش‌بینی می‌شود ایران، ارمنستان و باکو تحت تأثیر این سد، دچار چالش‌های محیط زیستی شوند. ناگفته نماند بخش‌های وسیعی از کشتزارها و باغات استان‌های آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل و جمهوری آذربایجان وابسته به آب این رودخانه است. حق آبه جمهوری اسلامی ایران از رود مرزی ارس یک میلیارد و 850 میلیون مترمکعب در سال است و احداث این سد می‌تواند باعث کاهش دبی آب رود ارس و پدید آمدن تهدید برای اقتصاد کشاورزی، پوشش گیاهی، شرایط زیست حیوانی و اکوسیستم منطقه در دو سوی این رود شود. در این میان تورج فتحی، کارشناس آب و محیط‌زیست علت اصلی تمرکز ترکیه بر سدسازی روی رودخانه‌های فرامرزی این کشور را تلاش دولت ترکیه برای توسعه کشاورزی در داخل خاک خود با استفاده از منابع آبی فرامرزی دانست و تأکید کرد: ترکیه در سال‌های اخیر با به‌کارگیری پیمانکاران اسرائیلی، در کنار سدسازی‌های عظیم خود، کانال‌کشی‌های زیادی هم انجام داده است تا بتواند کشاورزی را در این کشور توسعه دهد تا در دهه‌های اخیر هم امنیت غذایی‌اش تأمین باشد و هم سایر کشورها به واردات محصولات غذایی از ترکیه وابسته شوند. به گفته او تمرکز ترکیه بر سدسازی در حوضه‌های آبریز فرامرزی فقط بر سرچشمه‌های ارس و دجله و فرات محدود نمی‌شود و این کشور در تمام آب‌های فرامرزی داخل سرزمین خود پروژه‌های سدسازی زیادی را در دست اجرا دارد.
در سال‌های اخیر ترکیه توانسته است بدون داشتن مزاحم به هدف خود برسد و سدهایی که در برنامه توسعه خود داشته بسازد. اما در این میان چیزی که بسیار عجیب است انفعال دستگاه دیپلماسی کشور در تحقق دیپلماسی آب در مورد منابع آبی مشترک با این کشور است
برخورد نرم ایران، پاسخ سخت ترکیه
کلام آخر اینکه، در سال‌های اخیر ترکیه توانسته است بدون داشتن مزاحم به هدف خود برسد و سدهایی که در برنامه توسعه خود داشته بسازد. اما در این میان چیزی که بسیار عجیب است انفعال دستگاه دیپلماسی کشور در تحقق دیپلماسی آب در مورد منابع آبی مشترک با این کشور است که از هر سمتی که بخواهیم به آن نگاه کنیم قابل‌قبول نیست و وزارتخانه‌های امور خارجه و نیرو باید از وضعیت انفعالی فعلی خارج شوند تا بتوانند منافع مردم را تأمین کنند. هرچند در سال‌های پیش هم حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت خیلی نرم به این موضوع اشاره‌کرده بود و جواب سختی از ترکیه گرفته بود. حسن روحانی در کنفرانسی با اشاره به اینکه منشأ 80 درصد از ریزگردهای کشور خارجی است از ترکیه خواسته بود تا در پروژه‌های سدسازی خود کمال انصاف را رعایت و حق آبه کشورهای همسایه را بدون کم‌وکاست اعمال کند. بااین‌حال ترک‌ها جواب صریحی به ایران دادند. فضلی چورمان، معاون وقت وزیر امور خارجه ترکیه درباره درخواست مقام‌های ایرانی ازجمله معصومه ابتکار، رئیس وقت سازمان محیط‌زیست ایران مبنی بر اینکه ترکیه تضمین دهد که حق آبه رودخانه‌های پایین‌دست و تالاب‌ها با این سدها از بین نمی‌رود، گفت: معنی اینکه ایران می‌گوید ما تضمین بدهیم را نمی‌دانیم. آیا ایران در زمان سدسازی با کشور دیگری مشاوره و همکاری می‌کند و یا تضمینی می‌دهد؟ در حال حاضر هم ایران نباید درباره سدسازی ترکیه تضمین بخواهد. هیچ‌کدام از این اتفاقات اما باعث نشد تا مسئولان نسبت به این موضوع حساس و وارد عمل شوند. حالا هم که دیگر این سدها ساخته شده‌اند و هشدارها جهت به خطر افتادن محیط‌زیست ایران، از دست رفتن منابع غذایی و بیکار شدن صدها کشاورز و تخلیه روستاها به گوش آن‌ها رسیده باید کاری کنند تا بیش از این ایران تاوان توسعه اقتصادی و کشاورزی کشورهای همسایه را ندهد.
دیدگاه تان را بنویسید