شوره بر لب‌های دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه، یکی از دو دریاچه شور جهان است که از دهه ۸۰ شمسی با بحران خشکسالی مواجه شد به طوری‌که امروزه در خطر خشک‌شدن کامل به سر می‌برد. بر‌این‌اساس محققان محیط‌زیست با بررسی‌های بعمل آمده دلایل بسیاری برای خشک شدن دریاچه ذکر کرده‌اند که خشکسالی، احداث بزرگراه روی دریاچه، استفاده بی‌رویه از منابع آب حوزه آبریز دریاچه و همچنین بارش کم برف و باران در سال‌های اخیر و عدم اقدام به موقع در زمره مهمترین دلایلی هستند که وضعیت دریاچه را به بحران کشانیده‌‌اند. البته یکی از مهمترین و اساسی‌ترین دلایل خشکسالی دریاچه ارومیه، وجود ۷۰ هزار چاه غیرمجاز است، هر‌چند گام‌های مهمی برای کاستن از دامنه آن برداشته شده، اما همچنان خطر اصلی برای آینده حیات این پهنه آب محسوب می‌شود. 

به گزارش ایرنا، حتی وقتی تغییرات آب‌و‌هوایی و دگرگونی‌های اقلیمی به تدریج از حدود ۲ دهه قبل آغاز شد، باز هم کسی فکر نمی‌کرد کوه‌های برفی آذربایجان که از اوایل آبان سفید‌پوش می‌شدند، روزی در آذر‌ماه نیز نشانی از سپیدی نداشته باشند و بروز این وضعیت سفره‌های غنی زیرزمینی این خطه را در مدت کوتاهی خالی از آب کند. اینگونه بود که ورق برگشت و رودخانه «آجی چای» (تلخه رود) که حدود ۲۰ سال قبل، خروجی سالیانه آن به ۱.۲ میلیارد مترمکعب می‌رسید و حتی در اوج گرمای تابستان، بچه‌های حاشیه غرب و شمال غرب تبریز برای آب‌تنی از آن استفاده می‌کردند، از رمق افتاد و جاری شدن مایع حیات در آن منوط به بارش باران‌های سیل‌آسا و ذوب شدن برف در بلندی‌های «بزقوش» و «دند» شد. و اینگونه بود که از اوایل دهه ۱۳۸۰ زمزمه‌هایی مبنی بر خطر کاهش وسعت دریاچه ارومیه و نمایان شدن سر‌و‌کله تپه‌های نمکی داخل آب در جاهای کم عمق به گوش رسید.

 وقتی استفاده بی‌رویه از رودخانه‌های دائمی و فصلی برای توسعه باغات و کشت‌های آب‌بر جوابگو نشد، این بار نوبت سفره‌های زیرزمینی تشکیل شده در طول میلیون‌ها سال بود تا آبشان در مدتی بیش از یک دهه، به بهانه توسعه کشاورزی به یغما رود. بروز این وضعیت درنهایت به کاهش ۳۰ تا ۵۰ درصدی منابع آب زیرزمینی در دشت‌های آذربایجان شرقی و به تبع آن دیگر دشت‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه در استان‌های کردستان و آذربایجان غربی شد. هم اکنون ۷۰ هزار چاه غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در استان‌های آذربایجان شرقی، کردستان و آذربایجان غربی وجود دارد که ۳۰ هزار فقره از آنها در آذربایجان شرقی است.

 مسدود کردن بیش از هفت هزار حلقه چاه غیرمجاز 

بر این اساس، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی گفت: با مجموع اقدامات انجام شده، از برداشت ۵۴ میلیون متر‌مکعب آب غیر‌مجاز از حقابه دریاچه ارومیه جلوگیری شده است. یوسف غفارزاده با اعلام اینکه تا زمان حاضر هفت هزار و ۲۲۸ فقره چاه غیرمجاز در استان مسدود و برای ۲ هزار فقره چاه، کنتور هوشمند نصب شده است، اضافه کرد: در کنار راه‌اندازی گروه‌های گشت‌و‌نظارت برای کنترل وضعیت دشت‌ها و چاه‌های استان، درصدد جذب مشارکت مردمی برای اجرای طرح تعادل‌بخشی هستیم. وی افزود: ۳۳۴ استخر غیرمجاز هم که در کنار رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه جهت ذخیره آب غیر‌مجاز ایجاد شده بودند، پر و ارتباط آن‌ها با رودخانه‌ها مسدود شد. 

غفارزاده از جمع‌آوری ۳۶۰ موتور ‌پمپ که به وسیله آن‌ها آب رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه به صورت غیرمجاز برداشت می‌شد، خبر داد. وی با اشاره به مسیرگشایی و لایروبی رودخانه‌های منتهی به دریاچه ارومیه، یادآوری کرد: لایروبی رودخانه‌های آجی‌چای، مهرانه‌رود و قلعه‌چای به طول ۱۳۶ کیلومتر انجام شده است. این مسئول با تاکید بر لزوم ایجاد معیشت جایگزین برای روستاییان حاشیه دریاچه ارومیه، گفت: در دراز‌مدت با قوه قهریه نمی‌توان از برداشت غیر‌مجاز آب پیشگیری کرد، زیرا معیشت افراد به برداشت آب از چاه‌های غیرمجاز و رودخانه‌ها وابسته است. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی تصریح کرد: باید در حوضه آبریز دریاچه ارومیه مصرف آب مدیریت شود و همزمان معیشت جایگزین در منطقه به غیر از کشاورزی جا بیفتد تا روند احیای دریاچه ارومیه سرعت بگیرد. 

افت آب‌های زیرزمینی 

استفاده بی‌رویه از منابع آبی آذربایجان شرقی علاوه بر تهدید حیات آبی دریاچه ارومیه، افت ۳۰ تا ۵۰ درصدی سفره‌های آب زیرزمینی استان را نیز موجب شده است. هرچند آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی همراه با برخی نهادهای دیگر با اجرای طرح تعادل‌بخشی درصدد تثبیت و احیای وضعیت سفره‌های زیرزمینی هستند، اما موفقیت در این طرح نیازمند همراهی عمومی است. با توجه به تامین حدود ۶۰ درصدی آب مصرفی کشاورزی و شرب آذربایجان شرقی از منابع آب‌های زیرزمینی و نیز مشکلات مربوط به برداشت‌های بی‌رویه و مازاد، ارتقای آگاهی‌های عمومی و جلب مشارکت کشاورزان درباره خطرات جدی ناشی از کاهش این منابع ضروری است.

کارشناسان محیط‌زیست اعتقاد دارند به‌رغم برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، وضعیت دریاچه ارومیه وخیم‌تر شده  و هم‌اکنون یک سوم سطح آب دریاچه‌ کاهش یافته و خشک شده است

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان شرقی گفت: این‌ یک واقعیت است که وضعیت آب و سفره‌های زیرزمینی استان آذربایجان شرقی بحرانی است و طرح تعادل‌بخشی، تنها راه و آخرین فرصت برای احیای آب‌های زیرزمینی استان است و در صورت عدم استفاده از این فرصت، قطعا تمدن و آبادانی این خطه از کشور از بین خواهد رفت. مجتبی جلیل‌زاده ادامه داد: تغییر رویکرد صورت گرفته در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که اهتمام جدی برای احیای منابع آبی وجود دارد و البته شورای عالی آب و ۱۵ طرح مصوب شده از سوی این شورا در پی این نیست که آب را از دست کشاورزان بگیرد، بلکه به دنبال تغییر نوع مصرف و بهینه‌سازی مصرف آن است. وی با تاکید بر عدم تبعیض در اعمال قانون در انسداد و پر کردن چاه‌های غیرمجاز تاکید کرد: در این خصوص بر‌اساس وظیفه قانونی خود و به ‌دور از هیچ تبعیض و امتیازی عمل می‌شود و در اعمال قانون برای هیچ‌کس تبعیضی قائل نمی‌شوند. مدیر دفتر آب‌های زیر‌زمینی آب منطقه‌ای آذربایجان‌شرقی هم با بیان اینکه استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی موجب شده تا این وضعیت در استان به وجود بیاید، اعلام کرد: ۱۳ هزار و ۴۹۰ حلقه چاه مشمول تعیین تکلیف و غیرمجاز در استان وجود دارد که این چاه‌ها سهم عمده‌ای در کاهش آب‌های زیرزمینی دارند. ۸۸ درصد چاه‌های غیرمجاز استان نیز مربوط به سه شهر مراغه، بناب و ملکان است. 

نگرانی از آینده و مصرف مضاعف آب کشاورزی 

کارشناسان می‌گویند یکی از مسائل موثر در مصرف روزافزون منابع آب حوضه دریاچه ارومیه، نگرانی کشاورزان از آینده و به تبع آن تلاش برای استفاده حداکثری از آب باقیمانده به منظور فروش بیشتر محصولات به منظور پس‌انداز برای روزهای بدتر است. از این منظر، کشاورزان حوضه آبریزدریاچه ‌ارومیه که محل سکونت آنها در محدوده‌هایی با تنش آبی قرار دارد، به منظور تامین آینده خود می‌کوشند تا حد امکان از آب موجود برای کسب سود بیشتر استفاده کنند. 

آغاز تغییرات آب‌و‌هوایی و دگرگونی‌های اقلیمی، حفر ۷۰ هزار چاه غیرمجاز در حوضه آبریز دریاچه ارومیه و همچنین استفاده بی‌رویه از رودخانه‌های دائمی و فصلی برای توسعه باغات و کشت‌های آب‌بر سبب شده تا امروزه دریاچه ارومیه با بحران خشکسالی دست و پنجه نرم کند

یکی از ساکنان شهر «شندآباد» شهرستان شبستر در این باره گفت: باغداران منطقه برای اینکه آینده خود را تضمین کنند، ‌نها با طرح احیا همراهی نمی‌کنند، بلکه حداکثر تلاش خود را برای مکیدن آب موجود در زمین به‌کار‌می‌برند. مهدی قلی‌زاده، افزود: به عنوان نمونه چند سال قبل تنها ۲ فقره چاه ۲۰ اینچی در «شندآباد» وجود داشت، اما کشاورزان به دلیل نگرانی از آینده و شور شدن روزافزون خاک منطقه، در این مدت اقدام به زدن حداقل ۲۰ فقره چاه غیرمجاز کرده‌اند. وی اضافه کرد: هرچند اداره آب شهرستان شبستر در صورت اطلاع به مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز اقدام می‌کند، اما بدیهی است که به ازای هر چاه غیرمجاز یک نفر نیروی انسانی ندارد. از یکی از کشاورزان شهرستان عجب‌شیر نیز در حالی که از یادآوری روزهای پرآبی دریاچه ارومیه اشک بر چشم دارد، گفت: آن روزها گذشت و روستاییان و اهالی این مناطق اکنون با شور‌شدن آب منطقه به دلیل افت چشمه‌های زیرزمینی مواجه هستند. حسین محمدزاده با بیان اینکه هنوز مردم واقعیت تلخ پیامدهای خشکی دریاچه ارومیه را باور نکرده‌اند، افزود: برنامه‌های ترویجی در این ارتباط ناکافی است و نهادهای مسئول باید تلاش مضاعفی را برای همراه کردن مردم با طرح‌های احیا اجرا کنند. وی از اینکه برخی از مردم با وجود مشاهده خشکی دریاچه ارومیه به حفر چاه‌های غیرمجاز اقدام می‌کنند، ابراز تاسف کرد و گفت: مرگ دریاچه، مساوی با مرگ همه ملت ایران است، بنابراین باید از ته دل دعا کرد تا هرگز چنین اتفاقی نیافتد.

استفاده بی‌رویه از منابع آبی آذربایجان شرقی علاوه بر تهدید حیات آبی دریاچه ارومیه، افت ۳۰ تا ۵۰ درصدی سفره‌های آب زیرزمینی استان را نیز موجب شده است

مخاطرات خشک شدن دریاچه 

کارشناسان محیط زیست اعلام کرده‌اند هم اکنون یک سوم سطح آب دریاچه‌ ارومیه کاهش یافته و خشک شده است. بنابر پیش‌بینی‌های فعالان محیط‌زیست اگر این روند ادامه پیدا کند قطعا ایران شاهد خشک شدن این زیست‌کره و نابودی کامل آن خواهد بود. بر‌این‌اساس در صورت خشک شدن دریاچه ‌ارومیه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با بادهای نمکی خواهد شد و زیست‌محیط منطقه تغییر خواهد کرد. پیرو مطالب مطرح شده تحقیقات و پژوهش‌های فعالان محیط‌زیست نشان داده است که علاوه‌بر نمک بسیاری از آلودگی‌های فلزات سمی سنگین بهره‌برداری شده در صنعت و همچنین مواد سمی مورد استفاده در کشاورزی نیز به آب‌های سطحی و زیر سطحی مرتبط با دریاچه نفوذ کرده‌اند که در صورت خشک‌شدن دریاچه ارومیه بسیاری از این مواد سمی هوازی شده و خطرات بیماری‌های تنفسی را برای زیست‌بوم و مردم منطقه بوجود خواهند آورد. با این حال به‌رغم برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، وضعیت دریاچه ارومیه وخیم‌تر شده و هنوز اقدامات جدی و اساسی برای نجات دریاچه صورت نگرفته است. کارشناسان و فعالان محیط‌زیست اعتقاد دارند خطر خشک شدن دریاچه ارومیه تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری این دریاچه را تهدید می‌کند. بنابراین پیش‌بینی شده در صورت خشک‌شدن احتمالی این دریاچه، قطعا بارش باران نمک در بسیاری از استان‌های همجوار رخ خواهد داد که این امر به آواره شدن ۱۳ میلیون نفر منجر می‌شود.