دریافت وام ازدواج را برای زیر ۱۸ سال ممنوع کنید

رویا کاکاوند

پس از افزایش مبلغ وام ازدواج از 15 میلیون تومان برای هر یک از زوجین به 30 میلیون تومان برای هر یک از زوجین (در مجموع 60 میلیون تومان برای هر زوج) آمار ازدواج دختران زیر 15 سال نسبت به سال 1396 افزایش 4 برابری داشته است و ازدواج مردان بالای 60 سال هم در این بازه زمانی بیش از 10 برابر شده است. این در حالی است که در هدف اصلی پرداخت و افزایش وام ازدواج، یعنی تسهیل شرایط ازدواج و افزایش کلی آمار ازدواج در کشور تغییر معناداری رخ نداده است. به این ترتیب می‌توان گفت تیری که برای افزایش آمار ازدواج جوانان از چله کمان رها شده بود بر هدف اشتباه کودک همسری نشسته است.

وام ازدواج چرا و چگونه؟

مسایل و مشکلات مالی همواره یکی از مهمترین موانع جوانان برای ازدواج و شروع یک زندگی جدید بوده است. به همین دلیل پرداخت وام ازدواج به جوانان به عنوان کمکی که آنها را در برداشتن گام نخست یاری کند، یکی از سیاست‌های حاکمیت در امر ترویج ازدواج بوده است. در نتیجه از سال 1388 سامانه ثبت وام ازدواج راه‌اندازی شد. در نخستین گام به هر یک از زوجین 3 میلیون تومان وام ازدواج پرداخت می‌شد. یعنی هر زوج 6 میلیون تومان وام با نرخ بهره 4 درصد و بازه پرداخت 36 ماهه برای شروع زندگی خود داشت. این رقم با توجه به هزینه‌های زمان خود و نرخ تورم آن دوره، می‌توانست بخشی از هزینه‌ها را پوشش دهد اما آنقدر هم بالا نبود که برای سوءاستفاده‌کنندگان وسوسه‌آمیز باشد.

اما رشد افسارگسیخته نرخ تورم در سال‌های بعدی به آن جا رسید که این مبلغ عملا دیگر توجیهی نداشت. در نتیجه در سال 1395 مبلغ وام ازدواج را به 10 میلیون تومان افزایش دادند و زمان 4 ساله برای بازپرداخت آن تعیین کردند. مبلغی که همچنان مفید بود اما وسوسه‌انگیز نبود. اما رخدادهای بعدی که دز عرصه سیاست‌های بین‌المللی و اقتصاد ایران رخ داد به انفجار قیمت‌ها و سربه فلک کشیدن هزینه‌ها منجر شد. واکنش مسئولان افزایش وام ازدواج  به 15 میلیون تومان در سال 1397 و افزایش بازه زمانی پرداخت آن به 5 سال بود. انتظار می‌رفت با توجه به افزایش 5 برابری وام ازدواج صف‌های دریافت این تسهیلات طولانی‌تر شود. اما تجربه واقعی نشان داد که طول این صف‌ها با وجود افزایش مبلغ وام کوتاه‌تر شد. به نطر می‌رسید با توجه به افزایش 3 تا 4 برابری هزینه‌های تهیه جهیزیه و 2 تا3 برابری هزینه‌های تهیه مسکن، این مبلغ آن قدر کافی نیست که مشوق جوان باشد. پس در بودجه سال 98 تصمیم گرفته شد مبلغ وام ازدواج به هر نفر 30 میلیون تومان افزایش یابد. اما این رشد  رقم وام نه تنها تغییر معناداری در آمار کلی ازدواج جامعه هدف قانونگذاران یعنی جوانان 

18 تا 35 سال نداشت بلکه افزایش ازدواج دختران زیر 15 سال و مردان بالای 60 سال در پی این تصمیم زنگ‌های خطر را به صدا درآورد و پای فعالان اجتماعی را به میان کشید.

 شاید یک از دلایل این که جامعه هدف از این وام استقبال نکرد این بود که این وام باید در 60 ماه (5 سال) و ماهانه 510 هزار تومان برای هر نفر بازپرداخت می‌شد. یعنی ماهانه یک میلیون و 20 هزار تومان قسط وام ازدواج زوجین است. با توجه به رقم حداقل حقوق که در سال 1398 که کمتر از 2 میلیون تومان است، پرداخت اقساط  این وام عملا بیش از نیمی از حقوق یک جوان را می‌بلعد . در نتیجه جوانان ترجیح دادند یا همچنان ازدواج خود را عقب بیاندازند یا منابع دیگری غیر از وام ازدواج را در نظر بگیرند. اما بازپرداخت این وان برای مردان جا افتاده‌ای که زندگی‌شان در دهه ششم زندگی به ثبات رسیده و محل درآمدهای بهتر و مطمئن‌تری دارند، راحت‌تر بود. پس به ناگهان استقبال از وام ازدواج در مردان این گروه سنی بیش از ده برابر شد. به ویژه که هیچ شرط سنی برای این وام در نظر گرفته نشده بود. حتی شرطی برای این که این وام به چندمین ازدواج تعلق می‌گیرد هم تعیین نشده است. تنها شرط موجود این بود که افراد فقط یک بار اجازه دریافت این وام را دارند. یعنی کسی که پیش از این وام ازدواج را دریافت کرده بود دیگر نمی‌توانست وام را دریافت کند. اما اگر کسی وام را دریافت نکرده بود می‌توانست آن را دریافت کند حتی اگر برای ازدواج دوم و سوم  و... بود. بیشتر مردانی که دهه 5 و 6 زندگی خود را سپری می‌کنند، زمانی ازدواج کرده بودند که خبری از وام ازدواج نبود. پس می‌توانستند درخواست وام ازدواج بدهند. از سوی دیگر با توجه به آمار مرکز پژوهش‌های مجلس حدود 40 درصد جامعه ایران زیر خط فقر زندگی می‌کند و در برخی مناطق شهرها و روستاها به قدری فقر شدت یافته است که والدین حاضر هستند دختر زیر 15 سال خود را در قبال بخشی از مبلغ وام به عقد مردی همسن پدر یا پدربزرگ او درآورند. در نتیجه آمار کودک همسری به شدت افزایش یافت.

معاون امور جوانان وزارت ورزش و جوانان: در سال ۹۷ همزمان با افزایش مبلغ وام ازدواج به ۱۵ میلیون تومان، ۳۴۳۲ دختر زیر ۱۵ سال وام ازدواج دریافت کرده‌اند. براساس اعلام بانک مرکزی این رفم در سال ۹۸ تا پایان مرداد ماه ۴۴۶۰ مورد اعلام شد

رشد آمار کودک همسری

به گفته محمد مهدی تندگویان، معاون امور جوانان وزارت ورزش و جوانان براساس آمار سال ۹۶، تعداد افراد زیر ۱۵ سال دریافت کننده وام ازدواج ۵۱ نفر بوده است. از آنجایی که وام ازدواج به دختران از ۱۳ سال و به پسران از ۱۵ سال پرداخت می‌شود، این افراد شامل دختران بین سنین ۱۳ تا ۱۵ سالی هستند که این تسهیلات را دریافت کرده‌اند.

او که تنها به تعداد وام‌هایی که به افراد در این رده سنی پرداخت شده است، اشاره می کند نه تعداد کلی ازدواج های این رده سنی و می گوید:« درسال ۹۷ همزمان با افزایش مبلغ وام ازدواج به ۱۵ میلیون تومان، این رقم به ۳۴۳۲ دختر زیر ۱۵ سال رسیده است. براساس اعلام بانک مرکزی در سال ۹۸ هم تا پایان مرداد ماه ۴۴۶۰ دختر زیر ۱۵ سال وام ازدواج را دریافت کرده‌اند.» 

تندگویان هرچند چندان اعتقادی به رابطه افزایش کودک همسری و افزایش مبلغ وام ندارد اما اذعان می‌کند:« اگر روند مذکور تا پایان سال با همین شیب پیش برود، پیش‌بینی می‌کنیم تعداد این افراد به ۱۲ هزار نفر نیز برسد. این رقم نسبت به کل سال ۹۷ نشان دهنده افزایش ۳ تا ۴ برابری دختران زیر ۱۵ سالی است که تقاضای دریافت وام ازدواج کرده و آن را دریافت کرده‌اند.»

اما بر خلاف تندگویان طیبه سیاوشی، نماینده مجلس رابطه معناداری میان افزایش وام ازدواج و افزایش کودک همسری می‌بیند. به گفته او بر اساس آمار وزارت ورزش و جوانان که از بانک مرکزی به دست آمده است، تعداد متقاضیان زیر ۱۵ سالِ وام ازدواج در سال ۱۳۹۷ که وام ازدواج به ۳۰ میلیون تومان افزایش پیدا کرد، نسبت به سال قبل یعنی سال ۱۳۹۶، حدوداً ۷۰ برابر شده است. این نماینده مجلس شورای اسلامی همچنین خبر می‌دهد که در پنج ماهه‌ نخست سال جاری، تعداد متقاضیانِ وام ازدواج برای افراد زیر ۱۵ سال نسبت به سال ۱۳۹۶، حدوداً ۹۰ برابر شده که آمار فوق‌العاده نگران‌کننده‌ای است. سیاوشی تاکید می‌کند: «می‌توان حدس زد با توجه به تشدید وخامت اوضاع اقتصادی در سال گذشته و امسال، افزایش وام ازدواج، باعث شیوع کودک‌همسری شده است و احتمالاً تا پایان سال، شاهد رشد چشم‌گیر تعداد متقاضیان زیر ۱۵ سال این وام نسبت به سال ۱۳۹۶ باشیم.»

او با بیان این که افزایش چشم‌گیرِ تقاضای وام ازدواج برای افراد زیر ۱۵ سال، درحالی است که در گروه‌های سنی دیگر، یک روند یکسانِ افزایشی برای تقاضای وام ازدواج به چشم می‌خورد، می‌گوید: «کسانی که همچنان از ازدواج کودکان دفاع می‌کنند، نگاه کالایی و سنتی به زن و حتی انسان دارند و ارزش غایی زن را تا حد کالایی برای تولیدمثل تقلیل می‌دهند.»

طیبه سیاوشی، نماینده مجلس شورای اسلامی خبر می‌دهد که در پنج ماهه‌ نخست سال جاری، تعداد متقاضیانِ وام ازدواج برای افراد زیر ۱۵ سال نسبت به سال ۱۳۹۶، حدوداً ۹۰ برابر شده که آمار فوق‌العاده نگران‌کننده‌ای است

رشد نگرانی برای کودک همسری 

رشد تورم، مشکلات اقتصادی شدید و بی‌تاثیر بودن وام سی میلیونی بر آمار ازدواج جامعه هدف یعنی جوانان 18 تا 35 سال موجب شده تا دوباره کارشناسان به فکر افزایش وام ازدواج بیافتند تا بلکه با پرداخت وام 50 میلیون تومانی (100 میلیون تومان برای زوجین) بتوانند بخشی از هزینه‌های تشکیل زندگی جدید را پوشش داده و جوانان را به ازدواج ترقیب کنند. اما با توجه به نرخ بیکاری، بی‌ثباتی شغلی و میزان حقوق مصوب وزارت کار به نظر می‌رسد پرداخت اقساط دومیلیون تومانی این وام از عهده بسیاری از زوجین جوان خارج باشد. بنابراین فعالان اجتماعی نگرانند این وام بیش از آن که جوانان را تشویق به ازدواج کند، کودک همسری را رواج دهد و با توجه به استقبال مردان بالای 60 سال از این طرح و عمیق‌تر شدن شکاف طبقاتی شاهد افزایش ازدواج کودکان زیر 15 سال با مردانی همسن پدران و پدربزرگانشان باشیم. کسانی که توان پرداخت اقساط سنگین وام را دارند.

محمدمهدی تندگویان معاون ساماندهی امور جوانان، امیدوار است با  تعیین شرط سنی برای متقاضیان وام ازدواج بتوان جلوی این واقعه شوم را گرفت. او می‌گوید: «ما باید روی جامعه هدفمان متمرکز شویم. بنابراین درخواست ما از مجلس این است که هم در بازپرداخت وام به جوانان کمک کند و هم به سنی که قرار است این وام را بگیرند، دقت شود و یک کف برای آن در نظر بگیرند. به نظر ما افراد زیر ۱۸ سال نباید وام ازدواج بگیرند.»

بنابراین اکنون چشم امید جامعه مدنی و فعالان زنان و کودکان به مجلسیان است تا با تعیین حدود مشخص و قانونی مانع سوءاستفاده کنندگان از وام ازدواج و افزایش آمار کودک همسری شوند.