وزیر راه در گفت‌وگو با «توسعه ایرانی»: کریدور زنگزور نداریم
تکاپوی اردوغان در قطع شریان‌های ژئوپلیتیک ایران
کیا مقدم
با شدت گرفتن مواضع ترکیه و آذربایجان درباره احداث کریدور زنگزور و در مقابل، تأکید مکرر مقامات ایرانی بر رد هرگونه تغییر در مرزهای ژئوپلیتیکی منطقه، بار دیگر محور قفقاز جنوبی به مرکز تنش‌های ژئوپلیتیکی و امنیتی بدل خواهد شد. پیشتر ایران در موضعی قاطعانه، با «خط قرمز» خواندن هر گونه تغییر مرزی، نسبت به تبعات این پروژه هشدار داده بود. ارمنستان هم بارها اعلام داشته که هیچ کریدوری نمی‌تواند در خاک این کشور فعالیت کند. یکی از اهداف باکو و آنکارا از تاکید بر راه‌اندازی این کریدور مسدود کردن ارتباط ایران به ویژه ارتباط ترانزیتی با منطقه اقتصادی اوراسیا و اروپا است.
اردوغان: ایران از کریدور زگزور حمایت کند
در تازه‌ترین تحول، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه از ایران خواست که از کریدور زنگزور حمایت کند. او افزود: «ما واقعاً امیدواریم که آن‌ها نیز از این فضای «برد-برد» بهره‌مند شوند. هر گامی که برداشته می‌شود، هر کریدوری که باز می‌شود، نه تنها دستاوردهای اقتصادی به همراه خواهد داشت، بلکه به تدریج کشورها را به هم نزدیک‌تر می‌کند.پروژه‌ای که از نگاه ترکیه و جمهوری آذربایجان یک اتصال استراتژیک در منطقه تلقی می‌شود؛ از منظر ایران، تهدیدی برای امنیت ملی و مرزهای تاریخی کشور است.
چنانچه دیروز همزمان با طرح این ادعا از سوی اردوغان، معاون وزیر امور خارجه ایران، در دیدار با آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان، با بیان اینکه «ایران تغییر ژئوپلیتیک منطقه را نمی‌پذیرد»، تاکید کرد: باید پروژه‌هایی را دنبال کرد که دیگران را حذف نکنند و منجر به تغییر چشم‌انداز منطقه نشوند. سعید خطیب‌زاده، همچنین بر لزوم درک متقابل و رعایت حقوق بین‌الملل و حاکمیت کشورهای منطقه، از جمله ارمنستان، تاکید و خاطرنشان کرد که برنامه‌ریزی‌ها باید بر اساس اتصال و همکاری باشد، نه قطع ارتباط.
رویای اتصال ترکیه، نگرانی راهبردی تهران
الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان معتقد است، زنگزور در گذشته بخشی از خاک آذربایجان بوده و باید دسترسی بدون مانع به نخجوان تضمین شود. اما این نگاه تاریخی‌سازی‌شده به یک واقعیت حقوقی و مرزی نمی‌تواند توجیهی برای نقض حاکمیت یک کشور مستقل باشد. ارمنستان در برابر این فشارها ایستاده و تهران نیز آشکارا اعلام کرده که اجازه تغییر مرزها را نخواهد داد؛ مرزهایی که نه‌فقط برای ایران، بلکه برای ثبات ژئوپلیتیکی منطقه معنا دارند.
اردوغان، با توسل به ادبیات صلح و توسعه، به دنبال ایجاد کریدور زنگزور است و در همین راستا از ایران خواست از کریدور زگزور حمایت کند؛ حال آنکه از دید تهران، زنگزور تنها یک پروژه ارتباطی نیست، بلکه بستری برای نفوذ ژئوپلیتیکی و اقتصادی ترکیه در قفقاز جنوبی و آسیای میانه است
بسیاری از تحلیلگران معتقدند آنچه ترکیه و آذربایجان در قالب یک مسیر ترانزیتی معرفی می‌کنند، در واقع تلاشی است برای ایجاد یک کریدور فرامرزی بدون نظارت ارمنستان و با حضور پررنگ نیروهای امنیتی ترک یا روسی است. در این میان، حذف نقش ایران از معادلات ترانزیتی منطقه، عملاً موقعیت راهبردی تهران را در آسیای مرکزی و قفقاز تضعیف می‌کند. در همین راستا، محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین ایران در باکو نیز هشدار داده است: «اگر زنگزور به عنوان کریدور تعریف شود و مرز ایران و ارمنستان تغییر کند، یعنی سیاست جمهوری اسلامی ایران در جلوگیری از تغییر ژئوپلیتیکی شکست خورده است.»
ایران؛ بازیگری که نمی‌خواهد بازیچه شود
در شرایطی که روسیه به شکل پنهان از موضع باکو دفاع می‌کند و آمریکا و فرانسه سعی در جذب ارمنستان به محور غرب دارند؛ ایران در موضعی پیچیده قرار گرفته است. سفیر ایران در ارمنستان، تاکید کرده است که ایران تنها کشور منطقه است که موضعش در قبال کریدور موسوم به زنگزور با ارمنستان همسو است و ایران از مواضع قاطع خود در این زمینه عقب‌نشینی نکرده و درباره هیچ معامله‌ای مذاکره نخواهد کرد. مهدی سبحانی، افزود که ایران با رفع انسداد ارتباطات در قفقاز جنوبی مخالف نیست، اما این امر باید با رعایت کامل اصول حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها انجام شود و ایران تنها در این چارچوب با رفع انسداد موافقت خواهد کرد. سبحانی به طور قاطع بر حمایت جمهوری اسلامی ایران از تمامیت ارضی کشورها، به ویژه ارمنستان، صحه گذاشته است.
در همین راستا، سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه نیز خاطرنشان کرده است که صلح، امنیت و ثبات منطقه‌ای یکی از استوانه‌های امنیت ملی ایران محسوب می‌شود. وی تصریح کرد که هرگونه تهدید علیه تمامیت ارضی همسایگان یا تلاش برای ترسیم مجدد مرزها در هر جهتی، کاملاً غیرقابل قبول و خط قرمز ایران است. این اظهارات نشان‌دهنده موضع قاطع و اصولی ایران در قبال هرگونه تغییر ژئوپلیتیکی در منطقه است که می‌تواند تمامیت ارضی کشورها، به خصوص ارمنستان، را تحت تاثیر قرار دهد.
نقش مبهم و چندپهلو روسیه
در قبال زنگزور
نقش روسیه در این پروژه نیز مبهم و چندپهلوست. از یک‌سو، کرملین در توافق‌نامه آتش‌بس ۲۰۲۰ نقشی کلیدی ایفا کرده و قرار بوده تنها مسیر حمل‌ونقل امن میان آذربایجان و نخجوان را تسهیل کند. اما در عمل، تفسیر مسکو از بند نهم آن توافق، همسو با خواسته‌های باکو و آنکاراست. در همین زمینه، جعفر قنادباشی، تحلیلگر ارشد مسائل منطقه، در گفت‌وگویی تصریح می‌کند: «مسکو در حال فاصله گرفتن از مواضع پیشین خود و با فشار بر ایروان، به‌دنبال تثبیت حضور نظامی در مسیر زنگزور است؛ حضوری که در صورت اجرا، با چراغ سبز به ترکیه، عملاً نقش ایران را حذف خواهد کرد.»
نگرانی‌ها درباره تبدیل شدن کریدور زنگزور به میدان مین امنیتی همچنان پابرجاست. تا زمانی که ترکیه و آذربایجان بر اجرای پروژه‌ای بدون نظارت ارمنستان و خارج از چارچوب‌های بین‌المللی اصرار دارند، تغییر نقشه و تنش‌های ژئوپلیتیکی در قفقاز نه‌تنها کاهش نمی‌یابد، بلکه احتمال یک بحران بزرگ‌تر را نیز افزایش می‌دهد
ترکیه؛ بازیگر فرصت‌طلب یا طراح نقشه نوین قفقاز؟
کارشناسانی مانند حسن بهشتی‌پور و محسن پاک‌آیین بر این باورند که ایران نباید صرفا تماشاگر تحولات باشد، بلکه باید با استفاده از ابزارهای دیپلماتیک، اقتصادی و امنیتی مانع از تحقق چنین سناریویی شود. تهران باید مراقب باشد در دام دیپلماسی فعال ترکیه و تاکتیک‌های فشار باکو گرفتار نشود. اردوغان، با توسل به ادبیات صلح و توسعه، به دنبال ایجاد کریدوری است که از دید تهران، تنها یک پروژه ارتباطی نیست، بلکه بستری برای نفوذ ژئوپلیتیکی و اقتصادی ترکیه در قفقاز جنوبی و آسیای میانه است. آنچه به ظاهر پروژه‌ای برای اتصال نخجوان به آذربایجان معرفی می‌شود، در واقع می‌تواند مسیر عبور ترکیه به گاز ترکمنستان و بسط نفوذ آنکارا در منطقه باشد؛ آن‌هم با کمترین هزینه و بیشترین بهره‌برداری.
خطر اسرائیل در نزدیکیمرزهای شمال‌غربی
تهران بارها از حضور اسرائیل در آذربایجان ابراز نگرانی کرده و بر این باور است که تسهیل تردد نظامی و لجستیکی در چارچوب زنگزور، به معنای نزدیک‌تر شدن تهدیدات این رژیم به مرزهای ایران خواهد بود. به نظر می‌رسد اسرائیل به‌دنبال گشودن مسیر تازه از نقطه اتصال غرب آسیا، قفقاز و آسیای مرکزی هستند. این روایت در دستگاه‌های امنیتی ایران نیز با حساسیت دنبال می‌شود. فرماندهان نظامی بارها تأکید کرده‌اند که هیچ‌گونه تغییر در مرزها و حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای در نزدیکی مرزهای ایران را تحمل نخواهند کرد. در شرایطی که باکو روابط امنیتی‌اش با تل‌آویو را گسترش داده و ترکیه به دنبال تحکیم حضور نظامی و اقتصادی در منطقه است، پرسش اساسی این است که آیا ایران تنها با ابزارهای دیپلماتیک و بیانیه‌های قاطعانه می‌تواند از منافعش دفاع کند؟ یا زمان آن فرارسیده که تهران از توان بازدارندگی خود برای تثبیت خطوط قرمز ژئوپلیتیکی‌اش بهره بگیرد؟
ما کریدور زنگزور نداریم !
در بحبوحه تلاش‌های آذربایجان برای تبدیل شدن به یک هاب منطقه‌ای انرژی و اتصال مستقیم به نخجوان و اروپا، ایران با تهدید از دست دادن نقش سنتی‌اش در ترانزیت انرژی مواجه است. احداث خط لوله ایغدیر- نخجوان می‌تواند به معنای حذف تدریجی ایران از معادلات انرژی قفقاز و جایگزینی نقش ترانزیتی آن توسط ترکیه باشد. پروژه‌ای که ظاهراً کوچک به نظر می‌رسد اما می‌تواند ساختار ژئواستراتژیک منطقه را بازتعریف کند.
وزیر راه و شهرسازی در گفت‌وگو با «توسعه ایرانی»: ما کریدور زنگزوری نداریم و تفاهمات ما با آذربایجان این است که این کشور در داخل کشور ایران به دو تکه‌ی خود وصل شود که این مسیر هم ریلی و هم جاده ای در داخل مرزهای ایران خواهد بود
فرزانه صادق در پاسخ به «توسعه ایرانی» در رابطه با نظر وزارت راه و شهرسازی درباره کریدور زنگزور و اقدامات این وزارتخانه در صورت احداث این راه ترانزیتی توسط جمهوری آذربایجان، گفت: «ما کریدور زنگزوری نداریم و تفاهمات ما با آذربایجان این است که این کشور در داخل کشور ایران به دو تکه‌ی خود وصل شود که این مسیر هم ریلی و هم جاده‌ای در داخل مرزهای ایران خواهد بود.»
چشم‌انداز کریدور؛ دیپلماسی یا تشدید تنش؟
در شرایطی که فشارها برای اجرای پروژه زنگزور از سوی ترکیه و آذربایجان افزایش یافته، ایران همچنان بر استفاده از ابزارهای دیپلماتیک تأکید دارد. ابتکارهای منطقه‌ای همچون سازوکار ۳+۳ یا گفت‌وگوهای سه‌جانبه با روسیه و ارمنستان، بخشی از تلاش‌های ایران برای جلوگیری از بن‌بست ژئوپلیتیکی در منطقه است.
اما با وجود این تلاش‌ها، نگرانی‌ها درباره تبدیل شدن کریدور زنگزور به میدان مین امنیتی همچنان پابرجاست. تا زمانی که ترکیه و آذربایجان بر اجرای پروژه‌ای بدون نظارت ارمنستان و خارج از چارچوب‌های بین‌المللی اصرار دارند، تغییر نقشه و تنش‌های ژئوپلیتیکی در قفقاز نه‌تنها کاهش نمی‌یابد، بلکه احتمال یک بحران بزرگ‌تر را نیز افزایش می‌دهد.
تشکیل سازوکار ۳+۳ (ایران، ترکیه، روسیه + آذربایجان، ارمنستان، گرجستان) اگرچه در ظاهر مسیری برای گفت‌وگوی منطقه‌ای است، اما اختلافات بنیادین میان اعضا آن را به ساختاری شکننده تبدیل کرده است. محسن پاک‌آیین می‌گوید که حتی در این چارچوب نیز اختلافات جدی باقی است و نباید نسبت به آن خوش‌بین بود. این سازوکار بدون توافق واقعی بر سر اصول بنیادین، به جای حل بحران‌ها، صرفاً نقش مسکّن دارد.
ایران باید راهبردی و نه واکنشی عمل کند
با توجه به تنش‌های موجود، باز شدن کریدور زنگزور بدون اجماع منطقه‌ای، می‌تواند آتش اختلافات قومی، مرزی و ژئوپلیتیکی را شعله‌ور کند. ایران باید نقش فعال‌تری در مدیریت تحولات ایفا کرده و طرح‌های جایگزینی مانند کریدور ارس را تقویت کند. همکاری‌های منطقه‌ای در قالب اتحادهای متوازن می‌تواند جلوی یکجانبه‌گرایی باکو- آنکارا را بگیرد.
در پرونده کریدور زنگزور، ایران باید از موقعیت ناظر به کنشگر تبدیل شود. حفظ مرز ارمنستان نه‌فقط به‌خاطر حراست از یک خط جغرافیایی، بلکه به‌مثابه پاسداری از شریان‌های ژئوپلیتیکی و تاریخی کشور است. هرگونه تغییر در این مرزها، یعنی بازتعریف نقش ایران در قفقاز. تصمیم‌گیری در این باره، باید با درک عمیق از منافع ملی، قدرت‌های منطقه‌ای و آینده نظم قفقاز صورت گیرد. ایران نمی‌تواند فقط هشدار دهد؛ باید ابتکار عمل را در دست گیرد.
دیدگاه تان را بنویسید