هامون؛ تفتیده در سیاست و جبر جغرافیا

مجید   مسعودی

وقتی پای آب و حق‌آبه به میان می‌آید، خبری از قانون و هکذا نیست. برادر به برادر رحم نمی‌کند. می‌گفتند درگیری‌های آینده بر سر آب است؛ اما گویی از همین حالا جنگ بر سر آب آغاز شده است.  دو روز پیش یک مقام مسئول در سازمان محیط زیست گفت طالبان حقابه ایران را نداده‌ و آب سد کمال‌خان را به سمت بیابان‌های «گودزره» منحرف کرده‌اند؛ یعنی شوره‌زاری در ولایت نیمروز افغانستان. وقتی حرف از مشکلات می‌شود، مصائب شهرنشین‌های شهرهای مرکزی ایران را چند برابر کنید، می‌شود مشکلات مردم سیستان و بلوچستان که در مرکزش آب هامون نشسته؛ تالابی تفتیده در سیاست و جبر جغرافیا.

در دولت جدید، ادامه اقداماتی که از سال‌های گذشته در زمینه کنترل آب‌های بالادست در افغانستان صورت می‌گرفت با همان رویکرد و با شدت بیشتری ادامه دارد و این اتفاق منجر به این شد که در سال گذشته آبی از حوضه هیرمند وارد تالاب هامون نشود

 حقِ آب هامون از کجا می‌آید؟

رودخانه هیرمند از رشته‌کوه‌های «بابا»ی افغانستان سرچشمه گرفته و پس از عبور از این کشور و تشکیل مرز مشترک ایران و افغانستان وارد تالاب‌های هامون می‌شود. تالاب‌های هامون از سه تالاب هامون پوزک(تقریبا واقع در افغانستان)، هامون سابوری(یا صابری) که مشترک بین دو کشور ایران و افغانستان است و هامون هیرمند که واقع در ایران است تشکیل شده است. ترتیب آب‌گیری هم به این صورت است که ابتدا هامون پوزک تغذیه می‌شود سپس هامون سابوری و در نهایت آب وارد دریاچه هامون هیرمند در ایران می‌شود.

طی بیش از صد سال گذشته دول ایران و افغانستان بر سر اینکه چه مقدار آب باید به تالاب هامون هیرمند برسد، هماره اختلافاتی داشتند تا اینکه بالاخره در سال 1352 در دولت امیرعباس هویدا و با وساطت آمریکا معاهده‌ای بین دولت‌های ایران و افغانستان به ‌امضا رسید که مطابق با آن کشور افغانستان ملزم بود 26 متر مکعب در ثانیه(معادل ۸۲۰ میلیون متر مکعب در سال) آب به ایران بدهد. البته بسته به وضعیت بارش در ماه‌ها و فصول مختلف این عدد می‌توانست متفاوت باشد. این معاهده مقداری از مشکلات ایران و افغانستان را در این موضوع حل کرد؛ گرچه نه به‌طور کامل. مهمترین علتش هم ناپایداری‌های سیاسی در دو کشور به‌خصوص افغانستان بود. در همسایگی ما، در طول 100 سال گذشته حکومت است که از پی حکومت می‌آید.

آب در برابر نفت

درگیری‌های تاریخی میان ایران و افغانستان بر سر حق‌آبه هیرمند کم بود، افغان‌ها یک سد هم بر آن زدند با نام «کمال خان». در هنگام افتتاح این سد در فروردین پارسال، اشرف غنی رئیس‌جمهور افغانستان چیزی گفت که تا آن روز از زبان هیچ مقام مسئول دیگری در افغانستان شنیده نشده بود: «ذخیره آب کمال‌خان به انبار آب برای افغانستان و ایران تبدیل خواهد شد، اما آب افغانستان به ازای دریافت نفت روانه ایران می‌شود» و البته از سوی سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وقت وزرات خارجه ایران پاسخ شنید که «بر اساس قراردادی که بین دو کشور امضا شده و در مجالس قانونگذاری هر دو کشور به تصویب رسیده حق‌آبه ایران کاملا مشخص بوده و دولت افعانستان هم به این حق‌آبه متعهد است».

دو روز پیش یک مقام مسئول در سازمان محیط زیست خبر داد که طالبان حقابه ایران را نداده‌ و آب سد کمال‌خان را به سمت بیابان‌های «گودزره» منحرف کرده‌اند؛ یعنی شوره‌زاری در ولایت نیمروز افغانستان

قاچاق، ناامنی، دیوار مرزی، باز هم آب نیامد

اما ریشه مشکلات هامون و هیرمند و آن عرض تفتیده، فقط در آن سوی مرزها نیست. بخشی هم معطوف به این‌سو و یک دور باطل است. قاچاق مواد مخدر و ناامنی در نزدیکی مرزها با افغانستان بیداد می‌کند. همین موجب شد که ایران در مرز خود با افغانستان « که روی هامون سابوری(صابری) واقع است» یک دیوار بکشد؛ برای کنترل قاچاق. همین خاکریز دست‌ساز باعث شد در بهمن‌ماه سال گذشته، آبی که طالبان از سد کمال خان به مقصد ایران رها کردند، به سر منزل مقصود نرسد.

 طالبان هم بر همان صراط می‌روند

آن دیوار کذایی گرچه موجب شده است حتی اگر آبی هم از سد «کمال خان» رها شود به هامون ایران نرسد، اما لااقل هامون سابوری در مرز ایران و سفره‌های آب زیرزمینی و چاه‌ها و نهرهای آن را که می‌تواند سیراب کند و در نهایت این آب‌ها سر از ایران درمی‌‌آورند. الان مشکل اینجاست که  طالبان هم بر همان صراط دولت پیشین می‌رود و گزارش‌ها حاکی از آن است که وقتی سد کمال خان سیراب شود، طالبان آب باقی مانده را نه به سوی ایران که به سمت منطقه بیابانی «گودزره» هدایت می‌کنند.

در این رابطه مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: «افغانستان در دو هفته گذشته قول داده بود که دیگر هیچ انحراف آبی از مسیر طبیعی رود هیرمند از بند کمال خان به سمت گودزره نداشته باشد اما تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که  انحراف آب برای دومین‌بار در حال انجام است».

به گزارش ایسنا، آرزو اشرفی‌زاده دیروز در یک کنفرانس خبری ادامه داد: «در دولت جدید، ادامه اقداماتی که از سال‌های گذشته در زمینه کنترل آب‌های بالادست در افغانستان صورت می‌گرفت با همان رویکرد و با شدت بیشتری ادامه دارد و این اتفاق منجر به این شد که در سال گذشته آبی از حوضه هیرمند وارد تالاب هامون نشود. کنترل منابع در رودخانه‌های ورودی به تالاب هامون «که تقریبا بالای ۹۸ درصد آب تالاب وابسته به منابع آب کشور افغانستان است» در حال انجام است. در این شرایط ما مکاتبات زیادی را با وزارت امور خارجه و وزارت نیرو در این زمینه انجام داده‌ایم».

اشرفی‌زاده در ادامه از این هم گفت که سازمان محیط زیست به تنهایی زورش نمی‌رسد این قصه را حل‌وفصل کند و تلاش نهادهای دیگری هم لازم است؛ «تالاب هامون مساله ملی است و حتما باید واکنش مناسبی داشته باشیم. مطالبه‌گری سازمان محیط زیست همواره بر این اساس بوده که حق‌آبه باید مسیر طبیعی خود را طی کند. ابزار ما وزارت امور خارجه و وزارت نیرو است زیرا در غیر اینصورت سازمان محیط زیست به‌تنهایی قادر به حل موضوع نخواهد بود و حتما عزم منطقه‌ای بین دو کشور را می‌طلبد».

باری داستان ما و افغانستان و هامون و هیرمند «یکی داستان است پر آب چشم».