آثار پنهان تحریم‌ها بر «اقتصاد سیاسی» ایران

امین قلعه‌ای

امروز موعد آغاز تحریم‌های نفتی ایالات متحده علیه ایران است. تحریم‌هایی که در ابتدا قرار بود فروش نفت ایران در بازارهای جهانی را به صفر برساند اما  به دلیل افزایش شدید قیمت‌ها و نارضایتی کشورها منجر به معافیت هشت خریدار نفت ایران از آنها شد. بر اساس پیش‌بینی‌ها با اعلام فهرست کشورهای معاف از تحریم ایران، فروش نفت کشورمان دست کم تا پایان زمستان سال جاری به میزان نصف توان بالقوه صادرات یعنی 2.5 میلیون بشکه در روز حفظ خواهد شد. با این وجود اما نمی‌توان از کنار آثار پیدا و نهان تحریم‌های آمریکا علیه اقتصاد ایران به سادگی گذشت. در این بین توجه به آثار بلند مدت تحریم‌ها بر وضعیت اقتصاد سیاسی ایران بیش از آثار دیگر همچون نوسانات نرخ ارز، تورم و رکود واجد اهمیت است. به گفته برخی کارشناسان اقتصادی پیامد اولیه تحریم‌های آمریکا علیه ایران شکل گیری گروهی نوخاسته در فضای اقتصادی است که در هیچ یک از شاخه‌های فعالیت اقتصادی دارای دانش، تجربه نیستند و تنها کار آنها استفاده ازموقعیت تحریم برای ثروت‌اندوزی است.

شفافیت پاد زهر تحریم‌ها 

تحریم‌های نفتی آمریکا علیه کشورمان از امروز به اجر درخواهد آمد. در آستانه این اتفاق، کارشناسان نسبت به شکل گرفتن طبقه‌ای نوخاسته و رانتی در فضای اقتصادی و سیاسی کشور ابراز نگرانی می‌کنند. نگرانی کارشناسان از تجربه تلخ دور قبلی تحریم‌ها برخواسته است. در دور قبلی تحریم‌ها افراد و گروه‌هایی با نام بخش خصوصی و با تکیه به روش‌های غیرمتعارف وارد جریان اقتصاد و سیاست کشور شدند که زیان عملکرد آنها بعد از پایان تحریم‌ها آشکار شد و پرونده‌های بسیاری از آنان هنوز باز است. تجربه ثابت کرده است که رشد و نمو این طبقه که فضای تحریم برای آنها بستری مناسب است، منجر به از میان رفتن استقلال بخش خصوصی واقعی و منافع ملی کشور و ثروت‌اندوزی عده‌ای اندک می‌شود. مثال بارز این جریان بابک زنجانی است که با نام حفظ منافع ملی و به عنوان نماینده بخش خصوصی وارد گود بازاریابی برای نفت ایران در دوران تحریم شد اما به زعم کارشناسان نه تنها کاری برای فروش نفت ایران انجام نداد بلکه بدهی‌های سنگین روی دست وزارت نفت گذاشت. محمد کیانوش راد، عضو شورای مرکزی حزب اتحاد در رابطه با شکل گرفتن این طبقه نوخاسته می‌گوید: هنگامی که ما مجبور هستیم از مراودات متعارف بین‌المللی فاصله بگیریم و شیوه‌های نامتعارف را برای فروش نفت یا هر کالای دیگر دنبال کنیم حتما باید در انتظار بروز تخلفات و فسادهایی که در دور قبل به وجود آمد، باشیم. از نگاه کیانوش‌راد، راه حلی اصلی پیشگیری از چنین فسادهایی حفظ برجام و تقویت آن و قرار دادن آمریکا در موضع انفعالی‌تر است زیرا در غیر این صورت افتادن به دام روش‌های غیرمتعارف مشکلاتی را در پی خواهد داشت. کیانوش راد در ارتباط با روش‌های مناسب برای فروش نفت در شرایط تحریم‌های نفتی می‌گوید:« اگر قرار است حتی به شیوه‌های غیرمتعارف اقدامی مانند فروش نفت صورت گیرد، حتما باید از مکانیزم‌های شفاف و قابل کنترل ولو به صورت محرمانه استفاده کرد و ضمانت‌های لازم را جهت حفظ منافع ملی از فعالان این روش‌ها دریافت کرد.»

 فروش نفت در بورس

 آیا کمک می کند؟

یک هفته پیش از آغاز تحریم‌های نفتی آمریکا علیه کشورمان ئزارت نفت با دستور شورای تدابیر اقتصادی دست به کار فروش نفت در رینگ بین‌المللی بورس انرژی شد. موضوعی که البته با برخی مخالفت‌ها از دو جریان متفاوت مواجه شد. در یک سو بخش خصوصی واقعی معتقد بود که اجرای این مکانیسیم بدون در نظر گرفتن تجربیات پیشین اقدامی اشتباه است و در سوی دیگر مخالفان دولت اجرای این طرح را به دلیل مراحل پیچیده اجرای آن برای شرایط اقتصادی امروز مناسب نمی دانستند. البته از نظر مخالفان دولت راه حل مناسب برای  دورزدن تحریم‌های نفتی بازگشت به روش‌های پبیشین در دورزدن تحریم است.در این بین اما بخش خصوصی معتقد است که  برای دور زدن تحریم‌ها به جای فروش نفت در بورس انرژی  می‌توان  از ابزارهایی همچون فروش اوراق ارزی نفتی  ایجاد بازار ثانویه برای آن در بازارهای بین المللی استفاده کرد. آرش نجفی فعال اقتصادی حوزه انرژی در این خصوص می گوید:« معتقدم که در حال حاضر و با شرایط امروز اقتصاد ایران، بورسی کردن معاملات نفتی بی معناست. چرا که معتقدیم هر نوع فعالیت اقتصادی باید بر اساس شیوه متعارف خودش انجام شود.  برای عبور از شرایط فعلی می توان از اوراق پیش فروش نفت به صورت ارزی استفاده کرد. ضمن اینکه عرضه نفت در بورس داخلی آن هم به صورت ریالی بی معنا است. معامله نفت نمی تواند خارج از سیستم ارزی باشد. ما هر چقدر هم با دلار قطع رابطه کنیم مجبوریم محاسبات فروش نفت را به دلار انجام دهیم.» وی در ادامه در  تشریح پیشنهادات بخش خصوصی برای فروش نفت در دور قبلی تحریم‌ها و البته سرنوشت این پیشنهادات می گوید:« ما تعریف کرده بودیم که معاملات ثانویه این اوراق فقط توسط بخش خصوصی و با تاسیس دفاتری در نقاط مختلف جهان توسط اتاق بازرگانی انجام شودو در واقع دولت به سبب تحریم‌ها هیچ دخالتی نکند. چه اینکه امروز در دنیا خیلی بیشتر از ظرفیت نفت در جهان، اوراق نفتی معامله می‌شود.در حقیقت ۲۰۰ برابر معاملات فیزیکال معاملات به صورت فیوچر انجام می‌شود. این یک مزیت برای ما بود. تا اینکه ناگهان نام بابک زنجانی مطرح شد که من به عنوان فعال بخش خصوصی اسم ایشان را هم نشنیده بودم. ایشان از مدت‌ها قبل از اینکه ما به بحث اوراق وارد بشویم، به موضوع ورود پیدا کرده بود.ایشان نفت ما را در چین پیش فروش کرده بود، میعانات و فرآورده‌های مختلف را در تانک فارم‌های مختلف در کشورهای مختلف  و به خصوص چین دپو کرده و فروخته بود اما پول آن را باز نگردانده بود. از این به بعد ارتباطات با بخش خصوصی منع شد و حتی مستندات را با خود بردند.» در همین حال حسین عبده‌تبریزی، اقتصاددان با وجود تمام مشکلات، فروش نفت از طریق بورس انرژی را خبر مبارکی می‌داند و امیدوار است بورس در طول زمان بتواند مزیت‌هایش را در زمینه فروش نفت نشان دهد. او در این‌باره می‌گوید:« در هر حال شرکت ملی نفت ایران همیشه از طریق قراردادهای بزرگ دوطرفه نفت را فروخته و هیچگاه دلیلی ندیده است که محموله‌های کوچکتری از طریق بورس به فروش برساند. اما حالا شرایط فرق کرده و طبیعی است که بورس برای شرکت ملی نفت ایران مزیت‌هایی داشته باشد. در واقع بخش قابل ملاحظه‌ای از فروش نفت در سطح جهانی از طریق قراردادهای دو طرفه است اما با اینهمه اگر بیست سال قبل این دوراندیشی وجود داشت و شبکه‌ای از فروش محموله‌های کوچک ایجاد شده بود، این امکان برای آمریکا وجود نداشت که این نوع قراردادها را به سادگی قراردادهای دو جانبه تحت فشار قرار دهد. البته تاکید می‌کنم محموله‌های کوچک هیچگاه نمی‌توانند جای قراردادهای دو جانبه را بگیرند. با اینهمه فروش نفت از طریق بورس آغاز شده و امیدواریم بتواند به درآمدهای دولت کمک کند.» عبده‌تبریزی در مورد خطر شکل گیری بابک زنجانی‌های جدید از خلال معاملات بورسی نفت می‌گوید:«بورس بستری شفاف است که می‌تواند از بروز فساد پیشگیری کند اما با این حال از آنجاکه شرایط عادی نیست احتمال رشد بابک زنجانی‌های جدید در زمینه فروش نفت، همچنان بالا است. در طول زمان مدیران بورس ایران باید رقابت را در بستر بورس توسعه دهند.» در نهایت اگرچه این استاد دانشگاه عرضه نفت خام در بورس را حرکت قابل قبولی از سمت دولت می‌داند، اما به این نکته اشاره می‌کند که این حرکت با وجود تحریم‌ها نمی‌تواند مانعی تمام و کمال برای مبارزه با بابک‌زنجانی‌های جدید باشد زیرا «شفافیت بورس در حال حاضر، مانند شرایط عادی نیست.»