گردن‌کشی نقدینگی در ایران

مریم شکرانی

 رشد نقدینگی در نیمه اول امسال به عدد هشدار دهنده 36.2 درصد رسیده است. این در شرایطی است که در سال‌های گذشته میانگین رشد نقدینگی حدود 23 تا 25 درصد بوده است و حالا با شتاب گرفتن رشد نقدینگی نگرانی‌ها برای جهش افسارگسیخته تورم بالا گرفته است. این اتفاق در شرایطی رخ می‌دهد که بر اساس اعلام صندوق جهانی پول بیشتر همسایگان ایران نه تنها تورم تک رقمی را تجربه می‌کنند که در برخی کشورها مانند قطر و بحرین نرخ تورم منفی شده است و ایران حالا در فهرست چهار کشور پرتورم دنیا قرار دارد.

آمار هشداردهنده از وضعیت نقدینگی در سال 99

نیمه اول امسال شاخص‌های پولی وضعیت هشدارآمیزی را پشت سر گذاشت. بر اساس آمارهای بانک مرکزی، میزان نقدینگی با رشد 36.2 درصد در شهریور امسال به رقم ۲۸ هزار و ۹۵۸ هزار میلیارد ریال رسیده است. این گزارش همچنین اطلاع می دهد که در نیمه اول امسال میزان دارایی خارجی سیستم بانکی به رقم 12848.2 هزار میلیارد ریال رسید که رشد 25.3 درصدی نسبت به شهریور پارسال دارد.

میزان بدهی بخش دولتی به سیستم بانکی هم در شش ماهه اول امسال با افزایش 36.9 درصدی از ۵۰۹۶ هزار میلیارد ریال گذشت. طبق این گزارش میزان پول با ۶۰۰۷ هزار میلیارد ریال حدود 80.2 درصد رشد و میزان شبه پول با ۲۲۹۵۱ هزار میلیارد ریال معادل ۲۸ درصد رشد داشته‌اند.

از سوی دیگر میزان دارایی‌های خارجی بانک مرکزی با رشد 19.1 درصدی در نیمه اول امسال رقم 5551.2 هزار میلیارد ریال را تجربه کرد. میزان بدهی بخش دولتی به بانک مرکزی هم در پایان شهریور امسال با رشد 26.1 درصدی از رقم 1396.9 هزار میلیارد ریال گذشت. در این مدت، میزان اسکناس و مسکوک بانک مرکزی با کاهش 44.9 درصدی حدود 19.4 هزار میلیارد ریال شد.طبق این گزارش میزان سپرده‌های بانکی نزد بانک مرکزی در شهریور امسال به 3022.5 هزار میلیارد ریال رسید که در مقایسه با شهریور پارسال 29.8 درصد رشد دارد.

همچنین میزان سپرده‌های دیداری با افزایش 90.7 درصدی به رقم 5407.4 هزار میلیارد ریال رسید.

زنگ خطر جهش تورم به صدا درآمد

جزییات وضعیت نقدینگی در 6 ماهه اول امسال حاوی دو پیام مهم است که زنگ خطر تورم را به صدا درمی‌آورد. دو نشان مهم خطرناک، افزایش بی‌سابقه نسبت پول به نقدینگی و رشد ضریب فزاینده نقدینگی است. آمارها نشان می‌دهد سهم پول از نقدینگی در شهریور‌ماه به 20/7 درصد رسیده که از مهر ۹۲ بی‌سابقه بوده است. از سوی دیگر، ضریب فزاینده نقدینگی نیز به رقم 7/8 درصد رسیده است. کاهش سپرده قانونی بانک‌ها و اصرار بر تثبیت نرخ سود سپرده‌ها دو عامل اثرگذار بر این روند بوده است. در نتیجه به‌نظر می‌رسد دو سیاست پولی نوسان در بازارها را نیز زیاد کرده است. از نگاه کارشناسان دو متغیر نسبت پول به نقدینگی با نرخ تورم رفتار همسویی دارد. به‌نحوی‌که هر میزان نسبت پول به نقدینگی افزایش پیدا کند اثر تورمی نقدینگی بیشتر می‌شود.

از سویی رشد 36.2 درصدی نقدینگی در حالی اتفاق می افتد که در سالهای گذشته میانگین رشد نقدینگی حدود 25 درصد بوده است و حالا شتاب گرفتن رشد نقدینگی در وضعیتی اتفاق افتاده که عبدالناصر همتی، رییس بانک مرکزی سال گذشته گفته بود که چشم‌انداز بانک مرکزی برای سال 99 کاهش نرخ تورم به 22 درصد است.

دلایل رشد نقدینگی چیست؟

وحید شقاقی شهری، عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی درباره علت رشد نقدینگی سه دلیل عمده را برمی‌شمارد و به تابناک می‌گوید که کسری بودجه دولت و استقراض آن از بانک مرکزی و شبکه بانکی، بالا بودن نرخ سود بانکی و وجود ناترازی در ترازنامه‌های بانک‌ها و خلق پول توسط بانک ها سه عامل مهم رشد نقدینگی است.

او درباره پیامدهای رشد نقدینگی هم توضیح می دهد که این مساله پیامد‌های گوناگونی از جمله افزایش قیمت دارایی‌های مختلف، افزایش قیمت کالا‌ها و خدمات و ... به دنبال خواهد داشت و تاکید می کند که تا زمانی که رشد نقدینگی مهار نشود نمی‌شود انتظار داشت که قیمت دارایی‌ها و کالا و خدمات کنترل شود.

این کارشناس اقتصاد تاکید دارد که وقتی از یک سو رشد نقدینگی ۳۶ درصد است و از سوی دیگر نیز نرخ رشد اقتصادی منفی است، عملا این شکاف بین نرخ رشد نقدینگی و نرخ رشد اقتصادی به تورم در بازار دارایی‌ها و بازار کالا و خدمات تبدیل می‌شود.

 بار سنگین بدهی روی دوش دولت

عباس آخوندی، وزیر سابق راه و شهرسازی و استادیار اقتصاد دانشگاه تهران هم به تجارت نیوز گفته است که پیش از شیوع کرونا دولت چیزی حدود 220 هزار میلیارد تومان کسری بودجه داشت و در حال حاضر بدهی دولت به بانک‌ها به حدود 400 هزار میلیارد تومان رسیده است که در مجموع دولت بدهی به بزرگی 660 هزار میلیارد تومان دارد. او این بدهی بزرگ را عامل مهم رشد تورم و گسترش فقر در ایران می‌داند و می‌گوید نباید از کنار این خبر به سادگی گذشت که 50 درصد سرقت‌های امسال سرقت اولی بودند.

بر اساس آمارهای بانک مرکزی، میزان نقدینگی با رشد 36.2 درصد در شهریور امسال به رقم ۲۸ هزار و ۹۵۸ هزار میلیارد ریال رسیده است. این گزارش همچنین اطلاع می دهد که در نیمه اول امسال میزان دارایی خارجی سیستم بانکی به رقم 12848.2 هزار میلیارد ریال رسید که رشد 25.3 درصدی نسبت به شهریور پارسال دارد

هادی حق‌شناس، دیگر کارشناس اقتصاد هم توضیح داده است که رشد نقدینگی باید متناسب با رشد تولید باشد؛ یعنی اگر اقتصاد رشد پنج‌ درصدی دارد، رشد نقدینگی هم می‌تواند متناسب با همین عدد باشد.

او تاکید کرده است که در اقتصاد ایران طی 47 سال گذشته، همواره رشد نقدینگی چهار تا پنج برابر رشد اقتصادی بوده؛ بنابراین در این مدت تنها شش تا هفت سال تورم یک رقمی داشتیم و بقیه سال‌ها تورم دو رقمی بوده‌است.

این کارشناس اقتصادی در پاسخ به این پرسش که چرا در کشورهایی مانند عراق و سوریه که درگیر جنگ نیز هستند، تورم کم‌تر از کشورماست، گفته است که این کشورها درگیر جنگ بوده‌اند اما برخی مشکلات ما را نداشته‌اند. به عنوان مثال ما علاوه‌بر این‌که رشد نقدینگی داریم، محدودیت صادرات نیز داریم. همچنین ما در نقل و انتقال پول به خارج نیز با محدودیت روبه‌رو هستیم و به‌عبارتی تحریم‌ها و محدودیت‌های بازرگانی‌ای که با آن مواجهیم، سبب می‌شود فشارهای مالی و پولی ما تشدید شود.

در عین حال سعید لیلاز، کارشناس اقتصاد سیاسی نیز گفته است:انتخاب ترامپ و یا بایدن تاثیر چشمگیری بر اقتصاد ایران نمی‌گذارد چرا که مساله اصلی ایران اضافه شدن ماهانه 40 هزار میلیارد به نقدینگی کشور است.

وی تاکید کرده است تنها در یکسال اخیر به دلیل شیوع کرونا، 5 درصد از رشد اقتصادی ایران منفی شده است.

راهکارهای کارشناسان  برای مهار نقدینگی

درباره راهکار مهار رشد نقدینگی هم این کارشناسان راه‌هایی قائل شده‌اند. هادی حق شناس معتقد است که بهترین راهکار برای کنترل تورم این است که دولت ریاضت اقتصادی و همچنین انضباط پولی و مالی را بپذیرد و یک سیاست سختگیرانه‌ در بخش پولی و مالی اجرا کند اما چون ما در شرایط فعلی، تحت فشارهای سیاسی خارجی و اقتصادی قرار داریم و همچنین رشد اقتصادی کشورمان نیز مطلوب نیست، در نتیجه این ریاضت‌های اقتصادی اکنون نمی‌تواند انجام شود.

وحید شقاقی هم اعتقاد دارد که برای جلوگیری از رشد نقدینگی باید اول جلوی کسری بودجه دولت گرفته شود و دولت از دست درازی به منابع بانک مرکزی و نظام بانکی برای جبران کسری بودجه خودداری کند. دوم نرخ سود بانکی باید کاهش یابد، چون زمانی که نرخ سود بانکی را افزایش می‌دهید، رشد نقدینگی ایجاد می‌شود و شما دوباره باید نرخ سود بانکی را افزایش دهید که این نقدینگی به سمت بازار‌های دیگر سرازیر نشود و این چرخه اشتباه مدام تکرار می‌شود و سوم باید جلوی خلق نقدینگی توسط بانک‌ها گرفته شود. ناترازی در نظام بانکی بالاست و دارایی‌ها با بدهی‌های نظام بانکی همخوانی ندارد. بانک‌ها برای پوشش ناترازی شروع به خلق پول می‌کنند.

عباس آخوندی هم با تاکید بر شرایط دشوار کشور با همزمانی تحریم و شیوع کرونا گفته است که منابع صندوق توسعه ملی برای روز مباداست و اکنون آن روز مبادا فرا رسیده است و باید اوراق بهادار با پشتوانه دارایی یا ABS به پشتوانه دارایی صندوق توسعه ملی منتشر شود و البته این اوراق نه به صورت ریالی که به صورت دلاری باشد تا بتوان کسری بودجه را بدون رشد تورم مهار کرد.