در تیررس حادثه

محمد آسیابانی

«در تیررس حادثه: زندگی سیاسی قوام السلطنه» اثر حمید شوکت در انتشارات اختران تجدید چاپ شد.

کتاب همانطور که از عنوانش پیداست زندگی سیاسی قوام السلطنه (۱۲۵۲ - ۱۳۳۴ هجری شمسی) را دربر می‌گیرد. او پسر میرزا ابراهیم‌خان معتمد السلطنه و برادر وثوق‌الدوله بود. مدتی جزو پیشخدمت‌های مخصوص ناصرالدین شاه شد و به سال ۱۳۱۴ ه ق. با عنوان ریاست دفتر حکومتی، همراه امین‌الدوله به آذربایجان رفت.

قوام به سال ۱۳۱۵ ه ق. لقب منشی حضور و در دوره صدارت عین‌الدوله (۱۳۲۱-۱۳۲۴ ه ق) لقب دبیر حضور را گرفت. سال ۱۳۳۴ ه ق وزیر رسائل و ملقب به وزیر حضور شد. در دولت مستوفی الممالک وزیر داخلی نیز در کابینه صمصام السلطنه وزیر داخلی بود. پس از کودتای سوم حوت به دستور سیدضیا طباطبایی قوام را بازداشت کردند. او تا پیش از پادشاهی رضاخان دوبار نخست وزیر شد. هرچند در دوره پهلوی نخست سمتی به او تعلق نگرفت، اما پهلوی دوم سه بار نخست وزیری را به قوام داد.

قوام در بهمن سال ۱۳۲۴ برای حل قضیه آذربایجان و فراهم آوردن مقدمات خروج شوروی‌ها از این ناحیه ایران به مسکو رفت و مقاوله‌نامه او با شوروی‌ها در بازگشت با نارضایی و اعتراض مواجه شد. در ۱۲ مرداد ۱۳۳۱ هجری شمسی قانون خارج شدن اموال قوام‌السلطنه از ملکیت او در مجلس تصویب شد، ولی در ۲۹ خرداد ۱۳۳۳ قانون مزبور لغو و تمام اموالش دوباره به وی مسترد شد. استخدام مستشاران آمریکایی، آغاز لوله‌کشی آب تهران، خودمختاری موقت آذربایجان و طرح شکایت ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد از حوادث دوره‌های زمامداری اوست.

کتاب «در تیررس حادثه» هشت فصل به ترتیب با این عناوین دارد: «از منشی گری تا مشروطیت»، «وزارت و انقلاب»، «حکمرانی خراسان»، «بر مسند صدارت»، «بازگشت به قدرت»، «رویارویی با شوروی»، «کارزار آذربایجان» و «در تیررس حادثه». جدولی درباره تشکیل کابینه‌های قوام نیز از پیوست‌های کتاب است. از جمله اتفاقات مهمی که قوام در آنها نقش داشته و در این کتاب به آنها اشاره شده می‌توان به این موارد اشاره کرد: نقش او در به امضاء رساندن فرمان مشروطیت و نظامنامه‌ انتخابات؛ دخالتش در خلع سلاح مجاهدان در ماجرای پارک اتابک؛ مقابله‌اش با ناآرامی‌های خراسان و گیلان؛ نگاهش به نقش و اهمیت روزافزون آمریکا؛ چگونگی رویارویی‌اش با شوروی و کارزاری که بر سر آذربایجان برپا شده بود؛ و سرانجام، تلاش نافرجامش در تیرماه ١٣٣١ که از راه و چاره‌ای دیگر به مسئله‌ نفت و نجات ایران می‌اندیشید.

شوکت برای نگارش این کتاب، آرشیوهای وزارت خارجه کشورهای ایران، انگلیس، آمریکا، و آلمان را زیر و رو کرد و اسناد جدیدی را یافت. بنابراین این کتاب به همراه اسناد تازه درباره قوام است و مخاطبان را با قوام السلطنه جدیدی مواجه می‌کند. محققان و مورخان پیشین به برخی از اسناد از جمله اسناد وزارت خارجه آلمان بی‌توجه بوده‌اند. شوکت با این کتاب توانسته تحلیل نسبتاً کاملی را از زندگی این سیاستمدار اثرگذار ایران معاصر را که از قاجار تا دوران پهلوی سمت‌های متنوعی داشت، به مخاطبان ارائه کند. او در مقدمه خود بر این کتاب نوشته که از دسترسی به آرشیو وزارت خارجه کشورهای آذربایجان و روسیه دسترسی نداشته است و اگر می‌داشت قطعاً کتاب بهتری را ارائه می‌داد.

حمید شوکت از تاریخ‌نگاران مهم این سال‌هاست. «سال‌های گم‌شده: از انحصارطلبی انقلابی تا سرکوب دولتی تجربه انقلاب اکتبر»، «نگاهی از درون به جنبش چپ ایران: گفت‌وگو با ایرج کشکولی»، «نگاهی از درون به جنبش چپ ایران: گفت‌وگو با کورش لاشایی»، «نگاهی از درون به جنبش چپ ایران: گفت‌وگو با محسن رضوانی» و «جنبش دانشجویی کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی (اتحادیه ملی)» از دیگر کتاب‌های منتشر شده حمید شوکت است.