سالمندی می‌تواند آغاز راه باشد...

پگاه دهدار ،  راهنمای گردشگری

پیری و سالمندی جمعیت به‌ عنوان واقعیتی انکارناپذیر تلقی می‌شود و از طرفی طبق پیش‌بینی‌ها کشور ما نیز با جمعیت روبه‌رشد سالمند مواجه است. با توجه به محدودیت‌هایی که در این گروه سنی از لحاظ جسمی و حرکتی در اثر افزایش سن نمود پیدا می‌کند و نیازهای خاصی که این افراد در استفاده از خدمات گردشگری دارند، گردشگری خاص آن‌ها اهمیت می‌یابد. از جمله موضوعات مهمی که در گردشگری سالمندان مطرح می‌شود می‌توان به تور مناسب سالمندان به همراه امکانات خاص جهت راحتی آن‌ها و حتی توجه به الگوی مصرف سالمندان اشاره کرد.

امروز قصد داریم به مناسبت  روز جهانی سالمند (اول  اکتبر، معادل10 مهرماه) شما را با برخی از جوانب گردشگری سالمندی بیشتر آشنا کنیم، پس با ما همراه باشید.

سالمندان درآمد و فراغ بال بیشتری برای سفر دارند

متولدین دوره‌ افزایش جمعیت بر خلاف نسل‌های قبل زندگی طولانی‌تری دارند، برای مدت بیشتری فعالند و درآمد قابل تصرف زیادتری دارند. به این دلیل اصطلاحات مورد قبول برای توصیف گردشگران بالای ۵۵ سال گردشگری سالمندان یا عصر سوم است.

بر طبق مطالعات اجتماعی افراد بالای ۵۰ سال بالاترین سطح درآمد خود را دارند و به احتمال فراوان دیون و وام‌های خود را کاملا پرداخت کرده و هزینه‌های اصلی خانواده خود را پوشش داده‌اند. بنابراین گروه درآمد قابل تصرف، استقلال و آزادی بیشتری برای سفر دارند و از بزرگترین و سودآور‌ترین بخش‌های بازار هستند.

در بیشتر مطالعات، افراد بازنشسته به عنوان یک بازار دنج با درآمد قابل تصرف بالا معرفی شده‌اند که در فصل‌های کم تقاضا نیز می‌توانند به راحتی سفر کنند.

کافی است از یک شهروند سالخورده که در طبقه متوسط جامعه ایرانی زیست می‌کند، بپرسیم برای تعطیلات آینده‌اش، چه برنامه‌ای دارد؟ او احتمالا میزبان فرزندان و نوه‌هایش خواهد بود یا قصد مسافرت به شهری دیگر، برای دیدار آن‌ها را دارد. البته ممکن است با چند نفر از دوستان هم سن و سالش، عزم سفر به جایی را داشته باشد.

اگر همین سوال را از یک شهروند شصت ساله اروپایی یا آمریکایی بپرسیم، جواب دیگری خواهیم شنید و با کیفیت متفاوت سبک زندگی آنها مواجه خواهیم شد که حکایت از تفاوت بارز در زیرساختارهای جوامع برای سفرکردن و تسهیلات و امکانات متفاوت رفاهی برای گذران تعطیلات ویژه گردشگران سالمند و بازنشسته دارد.

دوران سالمندی -که اغلب، با گذران بازنشستگی قرین است- در بسیاری از کشورهای جهان، آغاز فرصت‌های ناب برای مسافرت کردن است. شاید بودجه و جیب نه‌چندان پر، قدرت انتخاب را کم کند اما زمان و انعطاف‌پذیری بالاتر این دوران، می‌تواند باعث شود که بهترین بهره‌برداری را از این سال‌ها برد.

ویژگی‌های گردشگری نسل سوم

سالمندان با توجه به اوقات فراغت بیشتر، علاوه بر اقامت طولانی‌تر در مقصد، امکان انعطاف در انتخاب فصول خلوت‌تر سفر را دارند. آن‌ها بیشتر ترجیح می‌دهند در فصولی که مقاصد گردشگری ازدحام کمتری دارند به این مقاصد سفر کنند. گروه گردشگران سالمند معمولاً نسبت به مسائل بهداشتی و نیازهای خاص خود حساسیت بیشتری دارند و نسبت به ارائه خدمات باکیفیت‌تر دقت بیشتری می‌کنند و از طرفی نسبت به تورهایی که باهدف اصلی سلامتی ارائه می‌شود تمایل بیشتری نشان می‌دهند.

آن‌ها مسافرانی باتجربه‌تر هستند و در مواجهه با سالمندان احتمالاً باید اطلاعاتی بیشتر نسبت به گردشگران جوان ارائه شود. همچنین سرعت تور برای سالمندان باید به‌گونه‌ای تنظیم شود که در صورت لزوم به‌ راحتی امکان استفاده از مکان‌هایی جهت استراحت را داشته باشند. این گروه از گردشگران معمولاً به جاذبه‌های تاریخی و موزه علاقه بیشتری نشان می‌دهند.

از جمله دیگر فاکتورهایی که در برنامه‌ریزی تورهای گردشگری سالمندی کمتر به آن توجه می‌شود، بحث توجه به الگوی مصرف آن‌ها؛ شامل محصولات، عادات رسانه‌ای و حتی نحوه کسب اطلاعات است. عموماً توجه به الگوهای خاص این قشر که تا حدود زیادی با الگوهای قدیمی‌تر شکل‌ گرفته است به همراه راحتی سفر، امنیت، آرامش، مناسب بودن محل اقامت و امکاناتی که در محل اقامت برای رفاه و رضایتمندی فراهم‌ شده است می‌تواند جزء مؤلفه‌های اصلی تصمیم‌گیری این گروه گردشگر محسوب شود.

الزامات گردشگری سلامت

توسعه گردشگری برای افراد سالمند نیازمند فراهم آوردن امکاناتی متناسب با ویژگی‌های این افراد است؛ برای مثال ضروری است علاوه‌بر ارائه خدمات رایگان به افراد سالمند در مکان‌های گردشگری، برای حمل چمدان و ویلچر، در ساخت ترمینال‌ها، راه آهن، فرودگاه‌ها، جاذبه‌ها و محل‌های اقامت مواردی همچون ساخت آسانسور، پله برقی، شیب‌راهه‌ها (رمپ) برای عبور ویلچر، راهروها و ورودی درهای عریض، تعبیه پله‌ها با شیب مناسب و دستگیره مناسب، لغزنده نبودن سطوح، تعبیه صندلی در مکان‌های خاص برای استراحت سالمندان، تعبیه تابلوهای هشداردهنده و ایجاد سرویس بهداشتی برای استفاده افراد توان‌خواه الزام قانونی پیدا کند. همچنین از آنجا که سالمندان افرادی حساس هستند و رفتار و برخورد کارکنان خدماتی برایشان بسیار بااهمیت است، آموزش تخصصی کارکنان خدمات گردشگری به‌ویژه راهنمایان تور در این راستا قابل تامل به نظر می‌رسد. بازار گردشگران سالمند، بازاری نامتجانس و ناهمگون است و با بخش‌بندی این بازار می‌توان برنامه‌ریزی کارآمدتر و تخصصی‌تری داشت. تازه سالمندان یا سالمندان جوان، سالمندان مرفه و سالمندان جمع‌گرا بخش‌های مختلف بازار گردشگران سالمند محسوب می‌شوند.

افراد سالمند سفر با قطار را نسبت به خودرو شخصی ترجیح می‌دهند. پس برای توسعه گردشگری سالمندی پیشنهاد می‌شود در پی رفع مشکلاتی مانند عدم دسترسی ریلی مستقیم به بسیاری از نقاط کشور، کیفیت پایین قطارها، سروصدای زیاد واگن‌ها، عرض کم راهروها، ارتفاع زیاد پله‌های ورودی، عدم ارائه خدمات ویژه افراد توان‌خواه و سطح پایین خدمات پزشکی قطارهای کشور (که سالمندان از آنها شکایت دارند) برآمد.

سالمندان و سفرهای ماجراجویانه

 آیا وقتی صحبت از ماجراجویی می‌شود، تصویر یک مرد یا زن سالمند که درحال اسکی‌کردن یا رفتینگ در رودهای خروشان است، در ذهن‌مان نقش می‌بندد؟ بازنشستگی  و سفرهایی که در سنین سالخوردگی صورت می‌گیرند، لزوما از ماجراجویی و سفرهای هیجان‌انگیز، به دور نیست. مطالعات نشان داده‌اند که مسافران سالمند، نسبت به گذشته، از گردشگری ماجراجویانه بیشتر استقبال می‌کنند. درواقع، کودکان نسل انفجار که حالا سالمندان امروزی را تشکیل می‌دهند؛ اغلب به دنبال تجربه‌های آموزنده ماجراجویانه و اصیل هستند؛ که حتی اگر خطر واقعی به همراه نداشته باشد اما سفری همراه با چالش فیزیکی و کشف مکان‌ها و فرهنگ‌های جدید باشد.

هدف‌گرفتن سالمندان و بازنشستگان، به عنوان مخاطبان اصلی صنعت گردشگری در جهان امروز، فرصت‌های جدید و تکرارنشدنی‌ای را برای این صنعت تاثیرگذار فراهم می‌کند. درحالی که بازنشستگی در بسیاری از کشورهای کمتر توسعه‌یافته مانند ایران، با آغاز بیماری و تنهایی، همراه است، در جوامع توسعه‌یافته، به عنوان دورانی برای مسافرت‌کردن و چشیدن طعم ناب زندگی معنا می‌شود.

حجم قابل توجه افراد سالمند به واسطه تغییرات جمعیتی، انعطاف‌پذیری زمانی این افراد و اثبات این موضوع که افراد سالخورده نسبت به دیگر گروه‌های سنی بیشتر مسافرت می‌کنند و همچنین مدت اقامتشان طولانی‌تر است، سالمندان را به یکی از مهم‌ترین بخش‌های بازار گردشگری تبدیل کرده است

اروپا، حرف اول را می‌زند

به گزارش سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) اروپا، یکی از بهترین مقاصد برای سالمندان و شاید بهترین در نوع خود، از نظر امکانات است و کشورهای اروپایی در جهت تسهیل سازوکارهای همکاری برای افزایش سفرهای این دسته از افراد درون مرزهای اروپا و نیز از کشورهای جهان سوم به اروپا، فعالیت می‌کنند. حتی اتحادیه اروپا، پروژه‌ای را با عنوان ESCAPE آغاز کرده است که به طور خاص به تسهیل تبادلات گردشگری در اروپا در جهت تشویق شهروندان سالمند به مسافرت، می‌پردازد. کانون تمرکز این پروژه، توسعه و ترویج تبادلات فراملی سالمندان در 5 کشور اروپایی در فصول کم‌بازدید یا «لو سیزن» است؛ بلغارستان، قبرس، فرانسه، ایتالیا و پرتغال. از سوی دیگر، این پروژه بر بنگاه‌های گردشگری کوچک و متوسط در این 5 کشور هدف، تمرکز دارد و کسب‌وکارهای ویژه سفر، اقامتگاه‌ها، خوراک و حمل‌ونقل که همگی بخشی از فرآیند غیرفصلی‌کردن سفر هستند و باعث هم‌افزایی یکدیگر می‌شوند، در این پروژه سهیم هستند.

با این حال، نمی‌توان از این موضوع چنین برداشت کرد که سالمندان اروپایی، بیشترین مسافران تورهای گردشگری سراسر جهان را تشکیل می‌دهند. براساس گزارش یورواستات، لازم است تفاوت‌های الگوی مسافرت در میان کشورهای اروپایی را موردنظر قرار دهیم. برای مثال، در سوئد، 26 درصد از جمعیت گردشگر بالای 15 سال، 65 سال به بالا سن دارند و 24 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند؛ درحالی‌که این گروه سنی در بلغارستان، لیتوانی و اسلواکی، کمتر از 10 درصد جمعیت گردشگر آن کشور است. در نهایت، باید گفت که استرالیا از نظر رفاه دوران بازنشستگی در سال 2017، در بالای جدول قرار داشت اما بالاتر از آن، کشورهای نیوزیلند، سوئد، نروژ، سوئیس و ایسلند، به ترتیب در جایگاه پنجم تا اول قرار دارند. با این حال، برخورداری از امکانات رفاهی موجود، با میزان استفاده از آن، متفاوت است.

بسته‌های ویژه مسافرت سالمندان

 سفرکردن برای سالمندان و بازنشستگان، از ویژگی‌های خاصی برخوردار است که با مسافرت جوانان، متفاوت است. به همین ترتیب، مقتضیات و ضروریات سفر این گروه سنی نیز نمی‌تواند در وضعیت برابری با دیگر گروه‌های سنی قرار بگیرد. به عبارت دقیق‌تر، سیستم حمل‌ونقل مسافران، محل استراحت، حمل بارها و بهداشت اقامتگاه‌ها، باید در سفرهای سالمندان، از استاندارد متفاوت و بالاتری نسبت به دیگر سفرها برخوردار باشد. کافی است نگاهی به آگهی‌های خارجی بیندازیم تا متوجه شویم وقتی صحبت از گردشگران بالای 55 سال می‌شود توجه به چه چیزهایی به هنگام مسافرت اهمیت پیدا می‌کند.

 سفر و گردشگری می‌تواند علاوه بر آمادگی جسمی مطلوبی که برای سالمندان به همراه می‌آورد به ‌سلامت روانی آن‌ها نیز کمک کند که در نهایت منجر به احساس رضایت بیشتر سالمندان از زندگی می‌شود

درحالی‌که تمامی آژانس‌های گردشگری سراسر جهان، از پایگاه اینترنتی برای ارائه خدمات خود به تمامی مسافران، از هر سن و قشری برخوردار هستند، در بسیاری از کشورها خدمات گردشگری -به ویژه بیمه مسافرتی- به طور ویژه برای سالمندان و بازنشستگان عرضه می‌شود. برای مثال 50plusvoyagres  در هند فعالیت می‌کند و در قالب تورهای گروهی یا برنامه‌های ویژه تعطیلات، مخصوص شهروندان سالمند تنظیم شده است. در استرالیا نیز آژانس‌های گردشگری متعددی با هدف افراد بالای 50 سال مشغول به کار هستند. علاوه بر این، خدمات مشاوره گردشگری و آموزش نکات ضروری قبل و حین سفر، یکی دیگر از تسهیلاتی است که در بستر اینترنت از ادبیات مناسب و جامعی برای مخاطب سالمند برخوردار است. از سوی دیگر، برخی از خرده‌فروش‌ها و سازمان‌ها تخفیف‌های ویژه افراد مسن ارائه می‌دهند؛ برای مثال، شرکت AARP مستقر در واشنگتن و متخصص در زمینه خدمات سالمندی و رفاه بازنشستگی یا سازمان پارک‌های ملی آمریکا که در مبلغ ورودی‌های خود، به سالمندان تخفیف می‌دهد. اتفاقی که در کشور ما توسط صندوق بازنشستگی کشوری، تحت‌عنوان «سیستم رزرو تور بازنشستگی» مدیریت می‌شود و خدمات و مشاوره‌های مختلفی را برای گذران تعطیلات سالمندان و بازنشسته‌ها ارائه می‌دهد.

سالمندان ایرانی

در ایران بعضی تسهیلات برای سفرهای سیاحتی و زیارتی از سوی صندوق بازنشستگی کشور و همچنین صندوق بازنشستگی بعضی ادارات و دستگاه‌ها به سالمندان ارائه می‌شود. شهرداری تهران هم با صدور کارت منزلت برای سالمندان، امکان بازدید از بعضی مراکز تفریحی شهرداری، برای افراد بالای 65 سال را مهیا نموده است اما در خصوص مسائل اساسی سفر سالمندان در ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

کمبود رمپ، آسانسور و دیگر امکانات برای تردد سالمندان در مراکز تفریحی، موزه‌ها و …

کمبود سرویس بهداشتی به میزان کافی و مناسب سازی شده برای سالمندان

گران بودن خدمات سفر به نسبت حقوق بازنشستگی و…

فواید گردشگری سالمندی

گردشگری سالمندی باعث بهبود حس ناتوانی، ایجاد حس رفاه و بهبود ریتم خواب سالمندان می‌شود. همچنین با توجه به برنامه‌ریزی خاصی که برای فعالیت بدنی متناسب با محدودیت‌های حرکتی آن‌ها صورت می‌گیرد، تجربه سفر و گردشگری می‌تواند علاوه بر آمادگی جسمی مطلوبی که به همراه می‌آورد به ‌سلامت روانی آن‌ها نیز کمک کند که در نهایت منجر به احساس رضایت بیشتر از زندگی می‌شود.

سخن آخر

گردشگری و سفر می‌تواند تاثیر مثبتی بر کیفیت زندگی و میزان لذت سالمندان از زندگی داشته باشد. از سوی دیگر افزایش سریع تعداد سالمندان موجب فرصت‌های بسیاری برای فعالیت‌های اقتصادی مختلف می‌شود. صنعت گردشگری نیز از جمله صنایعی است که پتانسیل زیادی برای ارائه خدمات و کسب منافع حاصل دارد؛ چراکه حجم قابل توجه افراد سالمند به واسطه تغییرات جمعیتی، انعطاف‌پذیری زمانی این افراد و اثبات این موضوع که افراد سالخورده نسبت به دیگر گروه‌های سنی بیشتر مسافرت می‌کنند و همچنین مدت اقامتشان طولانی‌تر است، سالمندان را به یکی از مهم‌ترین بخش‌های بازار تبدیل کرده است.