گزارشی در رابطه با کشف و پیدایش اسکلت‌های تخت جمشید در دوره چهارم کاوش
صوراسرافیل در آبراهه‌های تخت جمشید
پگاه دهدار ، راهنمای گردشگری
یادمان تاریخی تخت جمشید که متعلق به دوره هخامنشیان است یکی از چهار اثر ثبت شده استان فارس در فهرست آثار جهانی است که در سال ۱۹۷۹ میلادی با شماره ۱۱۴ در سازمان جهانی علمی، فرهنگی ملل متحد (یونسکو) ثبت شد.
پیش از این، کشف آبراهه‌ها و کانال‌های زیرزمینی تخت‌جمشید نگاه‌ها را به هنر و دانش ایرانیان باستان معطوف کرده بود و از این آثار تاریخی، جز خبرهای نگران‌کننده درباره نقض حریم (نمونه: ساختمان‌های دانشگاه آزاد مرودشت) و آثار تخریبی ناشی از گلسنگ، رطوبت و سرما و گرما به گوش نمی‌رسید.
در این میان فیلمی از آخرین کشفیات کاوش در آبراهه‌های تخت جمشید نیز منتشر شده است. این کشفیات در سومین و چهارمین فصل احیای آبراهه‌های تخت جمشید محقق شده‌اند که چندی است آغاز شده و منجر به کشف بقایای استخوانی و اسکلت ۱۳ انسان و حیوان شد.
از پیدایش تا حدس و گمان
این اسکلت‌ها در عمقی حدود ۵ تا ۶ متری بدست آمده‌اند. این بقایا در زیر تختگاه تخت جمشید بدست آمده است. باستان‌شناسان در حین مرمت و احیای آبراهه‌های تخت جمشید متوجه آن شدند.
در آبراهه خاوری دروازه ناتمام و در ادامه روند کاوش فصول قبل، بخش‌های مصدود شده کانال کاوش شد و با وجود شرایط دشوار، علاوه بر لایروبی کانال‌ها ۱۱ اسکلت انسانی و دو اسکلت سگ‌سانان بدست آمد که گفته می‌شود به احتمال زیاد متعلق به دوره هخامنشیان هستند.
در تحقیقاتی که روی اسکلت‌ها انجام شد، باستان‌شناسان متوجه شدند یکی از این افراد به دلیل ضربه شدیدی که به فک او وارد شده است فوت کرده. این امر گمانه‌های جدیدی را پیش روی باستان‌شناسان قرار داده و تصور بر آن است که باتوجه به شرایط اولیه اسکلت‌ها، این احتمال می‌رود که به قتل رسیده باشند.
برخی از باستان‌شناسان نیز معتقدند، ممکن است برخی از این اسکلت‌های انسانی مربوط به زمانی باشند که تصرف تخت جمشید توسط اسکندر و آتش زدن این مجموعه توسط ارتش اسکندر رقم خورده است که بعد از کشتن این آدم‌ها، آنها را در کانال‌های آبراهه‌های هخامنشیان ریخته‌اند. اما تمام این تئوری‌ها باید مورد بررسی بیشتر قرار گیرد.
یکی از جمجمه‌ها نیز متعلق به یک زن جوان است که بررسی آن نیز مانند سایر اسکلت‌ها تا پایان فصل کاوش مشخص خواهد شد که این فصل تا پایان شهریور ماه ادامه دارد.
آبراهه ها، شگفتی بی مانند
این آبراهه‌ها در دوره‌های تاریخی پر شده بود و از زمانی که موسسه شرق‌شناسی کاوش را آغاز کرد، بخش‌هایی از آن پاکسازی شد، اما پس از آن تا دهه ۸۰ به فراموشی سپرده شد. ۳ کیلومتر آبراهه در تخت جمشید وجود دارد که تاکنون ۲ کیلومتر آن لایه‌روبی و کاوش شده است.
در سال‌هایی که سیل، بخش قابل توجهی از استان فارس را در نوردید، مجموعه تخت‌جمشید به یاری این آبراهه‌ها از گزند و آسیب دور ماند و با وجود شدت بارش‌ها، آب‌های سطحی را به خارج مجموعه هدایت کرد.از منظر باستان‌شناسان، مجاری این آبراهه‌ها گسترده و از لحاظ حجاری و مهندسی یک شگفتی محسوب می‌شود؛ البته امکان بازدید عمومی از این آبراهه‌ها به عنوان جاذبه جدید گردشگری فراهم نبوده است. با وجود گذشت سالیان از زدودن خاک و زنگار از مجموعه آثار تخت‌جمشید و بازدید گردشگران داخلی و خارجی، همواره این پرسش مطرح بوده است که چرا آثاری از مردمانی که تخت‌جمشید را بنا کرده‌اند، نیست. آنان که در برپایی این ستون‌ها و نقش‌های برجسته حیرت انگیز نقش داشته‌اند، در کجا می‌زیسته‌اند.
آری، نقش‌های برجسته تخت جمشید سخن می‌گوید که گستره حکومت ایران هخامنشی چه وسعتی داشته است یا اینکه علائم و نشانه‌ها در این آثار تاریخی، گویای درنظر گرفتن مسائلی همچون ثبت پرداخت مزد کارگران است.
طی سالیان اخیر، کوشش‌هایی برای ردیابی محل زندگی کارگران و اقامتگاه عوامل ساخت تخت‌جمشید از طریق مطالعات ژئوفیزیک صورت گرفته است که تاکنون، یا نتیجه‌بخش نبوده و یا اینکه نتیجه پژوهش‌ها اطلاع‌رسانی نشده است.
اینکه در این زمان، اسکلت و بقایای انسانی در این مجموعه کشف شده است، رخداد جدیدی است که می‌تواند درهای جدیدی از اطلاعات تاریخ دوره هخامنشیان را به روی باستان‌شناسان بگشاید.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید (فدایی) با بیان اینکه در قطعات استخوانی کشف شده آشفتگی دیده می‌شود، تصریح کرد: اینکه مربوط به دوره اسلامی یا پیش از اسلام باشد مشخص نیست و نکته جالب این است که این استخوان‌ها در ارتفاع دو متری از کف آبراهه‌ها قرار داشته پس مشخص است که در لایه‌های تاریخی بوده، اما تشخیص زمان آن، هنوز میسر نیست.
فدایی افزود: برخی مورخان نیز که در سده‌های پیشین از این مسیرها بازدید کرده‌اند، به همراه خود فانوس یا شعله و روشنایی به این بخش‌های زیرزمینی وارد کرده‌اند، بنابراین پر شدن آبراهه‌ها به‌صورت یکباره رخ نداده است و حیات کمرنگی طی سده‌ها در آنجا جریان داشته است؛ از همین رو احتمال دارد در لابه‌لای رسوبات بازمانده مواد دیگری را نیز بیابیم. یکی از سوالات بی‌پاسخ در زمان کنونی، چرایی وجود این استخوان‌ها در این مکان است و متولیان امر، علاقه‌مندان به میراث فرهنگی را به صبر و شکیبایی درباره مطالعات درباره این اسکلت‌ها فراخوانده‌اند. این مطالعات نه تنها ارزش این اسکلت‌های کشف شده را مشخص خواهد کرد بلکه شاید به سوالات بی‌پاسخ درباره زندگی در ایران باستان نیز پاسخ دهد. بدون تردید، نوع اطلاع‌رسانی درباره جزئیات جدید از کشف بقایای انسانی در آبراهه‌های تخت‌جمشید باید متفاوت باشد و مراحل کار باید مستندنگاری شود.
در تخت‌جمشید سه کیلومتر کانال زیر زمینی وجود دارد که تاکنون دو کیلومتر آن لایروبی شده است.
طی سالیان اخیر، کوشش‌هایی برای ردیابی محل زندگی کارگران و اقامتگاه عوامل ساخت تخت‌جمشید از طریق مطالعات ژئوفیزیک صورت گرفته است که تاکنون، یا نتیجه‌بخش نبوده و یا اینکه نتیجه پژوهش‌ها اطلاع‌رسانی نشده است
فصل چهارم کاوش آبراهه‌های تخت جمشید توسط پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با همکاری پژوهشکده باستان شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور و دانشگاه هنر شیراز از ۵ مرداد ماه ۹۹ آغاز شده و تا ۱۸ شهریور ماه این سال به مدت ۴۵ روز، ادامه دارد.
در فاصله زمانی باقیمانده تا پایان این کاوش‌ها، شاید سرنخ‌ها و یافته‌های جدیدی از زندگی در ایران باستان کشف شود که شایسته است از چارچوب مناسبی برای معرفی این کشف‌های تاریخی به جهانیان در رسانه‌های معتبر با برد وسیع در سطح بین‌المللی بهره گرفته شود. فدایی با اشاره به کشف اسکلت‌های اخیر درخصوص چگونگی شناسایی آنها، عنوان کرد: برای شناسایی استخوان‌ها مطالعاتی به‌منظور تشخیص جنسیت صورت می‌گیرد و درصورتی که استخوان‌ها به‌اندازه باشند می‌توان قد را تعیین کرد؛ البته از آنجا که استخوان‌های یافته شده اکثرا ناقص هستند یعنی جمجمه و بخش‌هایی از دنده‌ها موجود است اما در استخوان‌های پا و لگن کمبود دارند، نمی‌توان به‌صورت قطع برخی مطالعات را انجام داد.
وی افزود: بخش دیگر مطالعات درباره بحث‌های بیماری‌شناسی است که با نمونه‌گیری از خاک اطراف و گاه نیز استخوان‌ها صورت می‌گیرد که این مساله در مطالعات میکروسکوپی و آزمایشگاهی تشخیص داده خواهد شد و اطلاعاتی درباره دلایل مرگ را نشان خواهد داد که ممکن است فرضیه زد و خورد و قتل را نیز رد یا تایید کند.
فدایی با بیان اینکه تبارشناسی اسکلت‌ها از طریق دی.ان.ای کاری بسیار دشوار است، اظهار داشت: امکانات لازم برای پژوهش در این زمینه در ایران تنها در یک مرکز انجام می‌شود؛ همچنین برای نمونه‌های کمتر فرسوده شده انجام می‌شود؛ چراکه از همه بخش‌های استخوانی امکان استخراج آن اندازه از دی.ان.ای فراهم نیست و چنانچه استخوانی فرسوده باشد نیز پژوهش دشوارتر می‌شود؛ به هرروی از آنجا که استخوان‌ها در دسترس است می‌توان این مطالعات را در هر زمان دیگری نیز انجام داد.
وی افزود: برای یافتن سالیابی مطلق باید مواد را مورد ارزیابی قرار دهیم. در حال حاضر امکان سالیابی مبتنی بر رادیو کربن در ایران وجود ندارد و نمونه‌ها برای دستیابی به اینگونه اطلاعات باید به خارج از کشور منتقل شود.
فدایی اظهار داشت: مجموعه استخوان‌های کشف‌شده کنونی می‌تواند مکمل مطالعات باستان‌شناسی باشد که با پژوهش‌های میان‌رشته‌ای معنا می‌یابد و با کنار هم قرار دادن اطلاعات یافت شده می‌توان رویدادی را روشن کرد؛ مثلا اینکه جنسیت و سن افراد چیست و علت مرگ چه بوده و در چه دوره‌ای رخ داده است.
رئیس پایگاه جهانی تخت جمشید با بیان اینکه باستان‌شناسان در این آبراهه‌ها تا به امروز به مواد دیگری جز مواد آلی استخوانی یا جانوری نیز برخورده‌اند، گفت: در فصل‌های قبل قطعات سنگ، نحوه ایجاد رسوبات و شکل پر شدن آبراهه‌ها را نشان داده‌اند که از نکات تاریخی و معماری و باستان‌شناسی بسیاری برخوردار است و مکمل مطالعات دیگر در فصل‌های بعدی کاوش خواهد بود. علی اسدی (سرپرست گروه کاوش آبراهه‌های تخت جمشید و عضو هیئت علمی بخش باستان‌شناسی دانشگاه هنر شیراز) نیزابراز داشت: آبراهه مورد تحقیق در دوران متاخرتری درمقایسه با دیگر آبراهه های تخت جمشید ساخته شده است و می‌توان گفت زمان شکل‌گیری و ساخت این آبراهه پس از بنای کاخ صد ستون، بخش‌های ابتدایی دروازه ناتمام، مجموعه تالار سی و دو ستونی و خیابان سپاهیان انجام گرفته است. علی اسدی با بیان اینکه عمدتاً دریچه‌هایی از سطح مجموعه به داخل آبراهه‌ها تعبیه شده است، گفت: وضعیت آبراهه شرقی دروازه‌های ناتمام متفاوت است و تاکنون دریچه‌ای مربوط به دوره هخامنشی در سقف این آبراهه، شناسایی نشده است.
ادامه کاوش آبراهه خاوری دروازه ناتمام شرایط جدیدی از اسکلت‌های انسانی را آشکار ساخته و احتمال می‌رود تا پایان فصل کاوش با نمونه‌های بیشتری نیز برخورد شود.
اینکه در این زمان، اسکلت و بقایای انسانی در این مجموعه کشف شده است، رخداد جدیدی است که می‌تواند درهای جدیدی از اطلاعات تاریخ دوره هخامنشیان را به روی باستان‌شناسان بگشاید
عضو هیات علمی بخش باستان‌شناسی دانشگاه هنر شیراز اظهار کرد: در بخشی از این آبراهه، بیش از ۱۰ اسکلت انسانی و حیوانی شناسایی شده است که بخشی از این مجموعه اسکلت‌ها در فصل سوم و ادامه آنها نیز در فصل جاری، در حال شناسایی است.
وی درباره محل کشف این اسکلت‌ها نیز ابراز داشت: این یافته‌ها در بخش پایینی و میانی رسوبات داخل آبراهه‌ها کشف شده است و به‌صورت پراکنده و نه تدفین‌شده یافت شده‌اند که می‌تواند گواهی بر روی دادن اتفاقات ناگهانی مانند زد و خورد و قتل باشد؛ افزون براین ممکن است برخی از اسکلت‌های شناسایی شده که در سطوح پایین رسوبات یافت شده‌اند، به حادثه حمله اسکندر مربوط شود. معاون گردشگری و امور زیارتی استانداری فارس؛ علی نقی طبیب لقمانی در بازدید این سایت تاریخی بیان داشت: با انجام کارشناسی‌های بعدی ممکن است پاسخ بسیاری از پرسش‌های چند دهه اخیر بعد از کاوش‌های ابتدایی تخت جمشید تا به امروز از لا به لای همین اجساد کشف شود. وی با بیان اینکه گروه پژوهش و کاوش ایرانی هستند، ابراز داشت: استادان دانشگاه و تیم حفار همگی از پژوهشگران و باستان‌شناسان کشورمان هستند و امکانات خوبی برای شناخت اجمالی این اجساد در کشور وجود دارد؛ همچنین متخصصان این حوزه نیز از توانایی کافی برای شناسایی این یافته‌های باستان‌شناسی برخوردارند؛ اما ممکن است در مراحل بعدی و برای تکمیل کارشناسی‌های اولیه نیاز باشد از توانمندی‌های برون‌مرزی نیز استفاده کنیم؛ به هر روی، مسیر خود را تا کشف همه حقایق راجع به این اجساد دنبال خواهیم کرد.
او موضوع ساماندهی محور ورودی تخت جمشید را از اولویت‌های مهم استان فارس دانست که اقدامات مربوط به آن در حال انجام است.
لقمانی در این رابطه تشریح کرد: در محور ورودی تخت جمشید، موضوع اراضی چاه جنگل با سرمایه گذاری بخش خصوصی به منظور بهره‌برداری هدفمند از آن در زمینه گردشگری، می‌تواند وضعیت فعلی این مجموعه را که با مشکلاتی در زمینه نگهداری و آبیاری همراه است، نجات دهد.
وی ابراز کرد: پس از پایان کاوش گروه حفاظت و مرمت تخت‌جمشید که عهده دار حفاظت بعد از کاوش است، ورود می‌کنند.
فدایی، مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید بر اهمیت و ضرورت استفاده از ظرفیت‌های صنعت گردشگری در زمینه بهره‌برداری از میراث فرهنگی این مجموعه و منظر فرهنگی آن در دشت مرودشت تأکید و این باره گفت: در حال حاضر ظرفیت های زیادی در سرمایه گذاری حوزه گردشگری در منطقه وجود دارد که با ورود سرمایه گذاران می تواند باعث ایجاد تحول در خدمت رسانی شایسته به بازدیدکنندگان و البته ساماندهی بهتر محوطه ها شود.
وی ادامه داد: در محدوده حرایم تخت جمشید صدها اثر و ظرفیت تاریخی - فرهنگی وجود دارد که با انجام بررسی ها و یا کاوش های باستان شناسی مرتب به کمیت و کیفیت این آثار افزوده می گردد. بنابراین حفاظت از همه آثار و ساماندهی مناسب آنها به عنوان مکان های قابل بازدید نیازمند زمان زیاد و اعتبار فراوان است که متاسفانه تامین اعتبارات مربوطه فقط از سوی یک دستگاه و وزارتخانه برای این حجم از آثار ناممکن است.
فدایی افزود: ولی چنانچه بتوان از همکاری سایر بخش ها به‌ویژه از دستگاه‌های استانی در ساماندهی، حفاظت و سپس سرمایه گذاری در قالب بسته های گردشگری و بهره برداری از این میراث ارزشمند استفاده نمود آنگاه می توانیم ادعا کنیم حوزه گردشگری نیز رونق و پایداری بیشتری یافته است.
دیدگاه تان را بنویسید