نگاه به تاریخ از منظرکارگران و تهیدستان

آبان مصدق

کتاب «تکوین طبقه کارگر در انگلستان» نوشته ادوارد پالمر تامپسون با ترجمه محمد مالجو در نشر آگاه منتشر شد. ادوارد پالمر تامپسون مورخ، نویسنده سوسیالیست و مبارز صلح بود. او را امروزه بیشتر برای پژوهش‌های تاریخی‌اش درباره جنبش‌های رادیکال اواخر سده ۱۸ و اوایل سده ۱۹ میلادی در انگلستان و بریتانیا می‌شناسند؛ به‌ویژه با کتاب «تکوین طبقه کارگر در انگلستان».

مقدمه ترجمه فارسی این کتاب را یرواند آبراهامیان نوشته است. کتاب سه بخش و ۱۶ فصل دارد. بخش نخست کتاب با عنوان «نهال آزادی» شامل پنج فصل است: «اعضای نامحدود»، «مسیحیت و اپالین»، «قلعه‌های شیطان»، «آزادمرد انگلیسی» و «کاشتن نهال آزادی».

بخش دوم کتاب با عنوان «نفرین آدم ابوالبشر» نیز شامل هفت فصل است: «استثمار»، «فعله‌های مزرعه»، «پیشه‌وران و دیگران»، «بافندگان»، «سطوح متعارف زندگی و تجربه‌ها»، «نیروی دگرگون‌ساز مسیحیت» و «اجتماع». درنهایت «حضور طبقه کارگر» نیز عنوان بخش سوم کتاب است با این سرفصل‌ها: «وست مینستر رادیکال»، «ارتش تلافی‌گران»، «زبان آوران و شهیدان» و «آگاهی طبقاتی».

تامپسون سه ویراست مختلف از این کتاب را در زمان حیات خود منتشر کرد. نخستین ویراست در سال ١٩٦٣ به انتشار رسید. دومین ویراست در سال ١٩٦٨ همراه با بازنگری‌هایی تقریباً در حد ۶ هزار کلمه در متن یا در زیرنویس‌های فصل‌های گوناگون خصوصاً فصل هفتم و افزودن پی‌نوشتی تقریباً ۱۰ هزار کلمه‌ای شامل برخی تعدیل‌ها و پاسخ به نقدهای درگرفته در بین محققان منتشر شد. سومین ویراست نیز در سال ١٩٨٠ همراه با مقدمه کوتاه جدیدی به مناسبت بازنشر آن به بازار آمد. ترجمه فارسی کتاب بر مبنای سومین ویراست است و پی‌نوشت ١٩٦٣ نیز در انتهای ترجمه فارسی آمده است. درعین‌حال، متن فارسی واجد دو افزوده مترجم نیز هست: یک گاه‌شمار تاریخ انگلستان که مترجم آن را با تکیه بر اطلاعات متن اصلی کتاب و سایر منابع مرجع برای تسهیل مطالعه متن فراهم آورده و یک اصطلاح‌نامه که با استفاده از منابع گوناگون در توضیح بسیاری از اصطلاحات غالباً ناآشنا برای خوانندگان تدارک دیده شده است. تئوری اصلی تامپسون در این کتاب روایت تاریخ آگاهی طبقه کارگر است و در خلال آن می‌کوشد روند همبستگی، جمع‌گرایی و رادیکالیسم سیاسی طبقه کارگر را در انگلستان نشان دهد. فاصله زمانی بررسی کتاب ١٧٨٠ تا ١٨٣٢ است. فاصله‌ای که تامپسون آن را دوره «تکوین» طبقه کارگر می‌داند. به روایت مارکس، می‌توان این دوران را دوران گذار از «طبقه در خود» به «طبقه برای خود» و رسیدن به آگاهی طبقاتی دانست. در توصیف مارکس از رشد سرمایه‌داری این دوره به اندازه دوره ۱۶۴۰ (انقلاب انگلستان) مهم است. گرچه تا قبل از ١٨٧٠ طبقه سرمایه‌دار آشکارا مسلط بود ولی هنوز سود اصلی از تجارت به دست می‌آمد. در نظر مارکس، تنها سرمایه‌داری صنعتی می‌توانست ایجاد بی‌حد سود را به این شیوه در حوزه تولید تامین کند. تامپسون تأثیر انقلاب صنعتی را از طریق تجربه‌های صنعتگران، بافندگان و دیگر کسانی که بر اثر دگرگونی از جامعه کشاورزی به جامعه شهری سلب مالکیت شده بودند بررسی می‌کند.بخشی از مقدمه یرواند آبراهامیان در این کتاب چنین است: «ادوارد پالمر تامپسون در تکوین طبقه کارگر در انگلستان، برخلاف سایر نحله‌های تاریخ‌نگاری، از منظر خبرگان و نخبگان و نهادهای قدرت به تاریخ نمی‌نگریست. نگاه او به تاریخ از «پایین» بود، از منظر فرودستان و تهیدستان. عبارت مشهورش را همه خوانده‌ایم: «می‌کوشم قربانیان گذشته را از خفت فراوانی که نسل‌های بعدی بارشان کرده‌اند برهانم.

ترجمه فارسی تکوین طبقه کارگر در انگلستان گرچه پس از پنجاه‌واندی سال به دست خوانندگان فارسی‌زبان می‌رسد، اما سال‌هاست که می‌توان ردپای تامپسون را در کار تنی چند از مورخانی یافت که پژوهش‌شان درباره گذشته‌های دور و نزدیک ایران بوده است... در تاریخ‌نگاری ایران که عمدتاً تخته‌بند تاریخ‌نگاری‌های ملی‌گرایانه و آئینی و استالینی بوده است، ترجمه فارسی اثر بزرگ تامپسون ستودنی است».