نگاهی به یک کتاب تاریخی
تاریخ‌نگاری به مرحله تازه‌ای گام نهاده است
افسانه فرقدان
کتاب‌های تاریخی بدون تردید بخشی از مطالعات قشر کتابخوان را دربرمی‌گیرند. زیرا تاریخ موضوعی است که علاوه بر دادن اطلاعات فراوان که می‌تواند به حیطه‌های مختلف مطالعاتی مربوط باشد و به آن‌ها کمک کند، سرگرم‌کننده نیز هست. البته مضاف بر آن، کتاب‌های تاریخی روشن‌کننده هویت یک ملت و موقعیت آن در قیاس با ملت‌های دیگر است. اکنون آمار دقیقی در دست نداریم که موقعیت، تعداد و کیفیت کتاب‌های تاریخی در سطح جهانی در چه شرایطی قرار دارد؛ ما بی‌شک این حرف درست است که؛ «تاریخ را حاکم پیروز می‌نویسد»، بنابراین همیشه می‌توان به کتاب‌های تاریخی هر دوره با دیده تردید نگریست، مگر اینکه یک کتاب تاریخی با نگاهی پژوهشگرانه به رخدادها نظر افکنده باشد و با تحلیل منطقی و علمی، از سوگیری و حب و بغض مبرا باشد. از طرف دیگر به طور سنتی، در ایران کتاب‌های تاریخی به بررسی شرایط سیاسی دوران حکومت‌ها می‌پردازند و اگر خیلی پا را فراتر بگذارند به مسائل اقتصادی و اجتماعی در حالت کلی پرداخته می‌شود و بقیه زوایای زیست یک ملت در یک دوران خاص مغفول می‌ماند. اما حقیقت این است که تاریخ شامل جنبه‌های متعدد و زوایای پنهانی است که همه روی همه تاریخ یک دوره را می‌سازند. این جنبه‌ها شامل هنر، معماری، آداب و رسوم، زبان و فرهنگ عامه مردم کوچه و بازار، شرایط محیط زیست، وضعیت اقتصادی، موقعیت مذهب در میان مردم و حاکمان، علم و فلسفه در هر دوران و روزمرگی و در نتیجه آن، مدلی از وقت‌گذرانی مردم می‌شود. اما متأسفانه بیشتر این زوایا یا از چشم تاریخ‌نگاران دور مانده است یا موضوعات جذابی برای تحقیق و پژوهش به نظر نمی‌رسید یا علم پرداختن به این موضوعات وجود نداشت و گسترش نیافته بود. از سوی دیگر مؤلف می‌توانسته نگران عدم کنجکاوی خواننده و مخاطب خود نسبت به بسیاری از این مسائل باشد. از این میان، تفریحات مردم ایران نیز در ادوار مختلف تاریخی تاکنون چندان مورد توجه قرار نگرفته است. غلبه رویکرد سیاسی در پژوهش‌های تاریخی یکی از دلایل مهم این مسئله است. مشکل دیگر چنین پژوهشی، کمبود جدی اطلاعات مفید در این حوزه است. تجربیات زندگی روزانه در بیشتر موارد برای مردم ما آن‌قدر اهمیت نداشته که به نگارش آن بپردازند. جالب توجه این است که در پژوهش‌های صورت گرفته در ارتباط با حوزه تفریح، سهم مطالب مربوط به دوره قاجار و پهلوی به مراتب بیش از موارد مربوط به دوره پهلوی دوم است.
جنبه‌ای مغفول مانده در تاریخ‌نگاری
اینکه اکثر پژوهش‌های تاریخی در ایران هم‌چنان معطوف به حوزه تاریخ سیاسی است و سایر حوزه‌های پژوهش تاریخی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، یک عیب بزرگ برای حوزه تاریخ‌نگاری و تاریخدانان ایرانی محسوب می‌شود. یکی از حوزه‌های نسبتاً مغفول در تاریخ‌نگاری ایرانی، زندگی روزمره مردم ایران در ادوار گذشته است. اما به کتابی برخوردیم که نگاهی متفاوت و تازه به جنبه‌ای از زندگی مردم در دو دوره داشته است که چندان قابل حدس نیست و دور از ذهن است و آن کتاب «تاریخ تفریح در شهر تهران در دوران قاجار و پهلوی» است که در آن بر جمع‌آوری اطلاعات پراکنده در انواع منابع مکتوب در مورد تفریحات رایج در دوران قاجار و پهلوی تمرکز شده است. انجام مصاحبه‌های گسترده با ساکنین شهر تهران در دوره رژیم پهلوی می‌تواند قدم بعدی باشد و اطلاعات ما را در این‌باره افزایش داده و تصویر به مراتب دقیق‌تری پیش روی ما قرار دهد.
بی‌شک این حرف درست است که؛ «تاریخ را حاکم پیروز می‌نویسد»، بنابراین همیشه می‌توان به کتاب‌های تاریخی هر دوره با دیده تردید نگریست، مگر اینکه یک کتاب تاریخی با نگاهی پژوهشگرانه به رخدادها نظر افکنده باشد و با تحلیل منطقی و علمی، از سوگیری و حب و بغض مبرا باشد
تاریخ‌نگاری در دوره پیشامدرن به توضیح زندگی و عملکرد نخبگان سیاسی اختصاص داشت. در عصر مدرن حوزه عمل مورخان گسترش پیدا کرد و جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی زندگی انسان‌ها در ادوار گذشته هم مورد توجه مورخان قرار گرفت. در ایران همچون دیگر حیطه‌ها دیر به این مرحله رسیدند و تا هم‌اکنون اکثر پژوهش‌های تاریخی هم‌چنان معطوف به حوزه تاریخ سیاسی است و سایر حوزه‌های پژوهش تاریخی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. از این میان یکی از حوزه‌های نسبتا مغفول، زندگی روزمره مردم ایران در ادوار گذشته است.
تفریحات مردم بخشی از زندگی روزمره آنان را تشکیل می‌دهد. تفریح یک مفهوم تخصصی در علوم اجتماعی و مطالعات فرهنگی نیست. دومازدیه «گذران اوقات فراغت» را چنین تعریف کرده است: «گذران اوقات فراغت دربرگیرنده مجموعه‌ای از اشتغالاتی است که فرد با کمال میل بدان پردازد؛ خواه به منظور استراحت، خواه برای ایجاد تنوع، خواه با هدف گسترش اطلاعات و آموزش خویشتن بدون اهداف مادی و خواه برای مشارکت اجتماعی ارادی و بسط توان آزاد و خلاقش؛ بعد از آنکه از الزامات حرف‌های خانوادگی فارغ گشت» در این پژوهش مقصود از تفریح، نوعی از گذران اوقات فراغت است که به قصد کسب نشاط انجام می‌گیرد.
تفریحات مردم در دوره قاجار و پهلوی
این کتاب از دو بخش کلی تشکیل شده است. بخش اول مربوط به دوره قاجار است و بخش دوم درباره دوره پهلوی. اطلاعات گوناگونی از کتاب‌ها و نشریات مختلف جمع‌آوری شده و در کنار هم قرار گرفته‌اند. عناوین مربوط به دوره قاجار از این قرارند: قصه‌گویی و نقالی، میهمانی، چراغانی و آتش‌بازی، جشن‌های خاص، اعیاد و مولودی‌ها، موسیقی، رقص، نمایش، تئاتر غربی، سینما، شعرخوانی و انجمن‌های ادبی، بازی، ورزش، شکار، قمار، مواد مخدر و دخانیات، مشروبات الکلی، تفریح‌گاه‌ها و تفرج‌گاه‌ها، قهوه‌خانه‌ها، گرمابه‌ها، هتل‌ها و کافه‌ها، باغ‌ها و باغ وحش. پایان بخش کتاب نیز کتاب‌نامه و گزیده‌ای از اسناد منتشرشده است.
جالب توجه این است که در پژوهش‌های صورت گرفته در ارتباط با حوزه تفریح، سهم مطالب مربوط به دوره قاجار و پهلوی به مراتب بیش از موارد مربوط به دوره پهلوی دوم است
درج مطالب در قسمت دوم این کتاب هم بر مبنای تفکیک انواع تفریحات صورت گرفته است. در دوره پهلوی تنوع تفریحات قابل دسترسی برای افراد جامعه افزایش یافت. از جمله اینکه تعداد سینماها و سالن‌های تئاتر، کافه‌ها و پارک‌ها افزایش قابل‌ملاحظه‌ای یافت. اقشار مختلف اجتماعی رویکردهای گوناگونی در مقابل تغییرات تفریح اتخاذ می‌کردند. در این پژوهش تلاش بر آن است که روند این تغییرات توصیف شده و رویکرد اقشار مختلف در این زمینه بررسی شود. در صورت وجود شواهد کافی مبنی بر نارضایتی اقشار گوناگون از اقدامات حکومت در این زمینه، بر اطلاعات موجود در مورد زمینه‌های وقوع انقلاب اسلامی افزوده می‌شود.
کتاب «تاریخ تفریح در شهر تهران در دوران قاجار و پهلوی» نوشته حامد سلطان‌زاده در نشر نگارستان اندیشه منتشر شده است.
دیدگاه تان را بنویسید