برون‌رفت از فرونشست زمین با مدیریت منابع آبی میسر می‌شود
مراقب زیر پایتان باشید!
به اعتقاد محققان در‌حال حاضر ایران به‌دلیل تدوام خشکسالی و برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی شاهد فرونشست زمین در مراکز جمعیتی مختلفی چون تهران، اصفهان، مشهد و کرمان است؛ ضمن آنکه این پدیده در مجاورت گسل‌های فعالی رخ داده است که در چند ده سال اخیر فعالیتی نداشته‌اند. بنابراین مطالعات نشان می‌دهند تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی می‌تواند به تسریع در رخداد یک زلزله بینجامد. در‌واقع این بار برداری از لایه‌های آب‌دار سطحی می‌تواند به تغییر در ریتم رخداد زلزله‌های اصلی منجر شود. بر‌این‌اساس پدیده فرونشست زمین با‌توجه به شرایط کشور از نظر استفاده از منابع آبی به چالشی جدی تبدیل شده است که به‌اعتقاد مسوولان و کارشناسان، هدایت جمعیت به سمت منابع آبی یکی از راه‌های برون‌رفت از این معضل است.
فرونشست زمین پدیده‌ای است که به‌علت مصرف بیش‌از‌حد منابع آبی زیرزمینی ایجاد می‌شود؛ به‌عبارت‌دیگر وقتی آب سفره‌های‌زیرزمینی به سطح‌زمین کشیده می‌شود، آن بخش از زمین مانند اسفنجی که آب آن را کشیده باشند، جمع می‌شود و فرو می‌رود و به اعتقاد کارشناسان، در آن صورت زمین همچون مرده‌ای است که بازگشت آن به وضعیت اولیه غیرممکن و یا بسیار دشوار خواهد بود.
ایران نیز که کشوری خشک و کم آب است به‌علت بهره‌کشی بیش‌از‌حد از منابع آبی و عدم مدیریت صحیح آنها چند سالی است با پدیده فرونشست زمین مواجه است بطوریکه این پدیده در ابعاد 40 تا 50 سانتیمتری در دشت‌های فسا، جهرم و میناب ظهور پیدا کرده است؛ این در‌حالی است که بر اساس اعلام اتحادیه اروپا بروز چهار میلیمتر فرونشست زمین در سال یعنی وضعیت در شرایط بحرانی می‌باشد.
در ایران از حدود 5۰ سال پیش با ورود فناوری حفر چاههای عمیق، سرعت برداشت از منابع زیرزمینی افزایش یافته است؛ این افزایش برداشت را با کاهش حجم مخازن در طول زمان به‌خوبی می‌توان مشاهده کرد بطوریکه در ۴۷ سال اخیر مخازن زیرزمینی آب کشور با کسری ۱۱۰ میلیارد متر‌مکعبی مواجه شده‌اند که چیزی حدود ۹۵ میلیارد مترمکعب آن مربوط به ۲۰ سال گذشته است.
مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی روز جمعه در گفت‌و‌گو با ایرنا گفت: «فرونشست زمین شامل فرو‌ریزش یا نشست رو‌به پایین سطح زمین است که می‌تواند شامل جابجایی افقی کمی هم باشد، فرونشست می‌تواند در اثر پدیده‌های طبیعی زمین‌شناختی مانند انحلال، آب‌شدگی یخ‌ها، تراکم نهشته‌ها، حرکات آرام پوسته، خروج گدازه از پوسته جامد زمین و یا فعالیت‌های انسانی نظیر معدنکاری، برداشت آب های زیرزمینی و یا نفت ایجاد شود.»
وی با بیان این که فرونشست زمین یک پدیده غیر‌قابل بازگشت است، تصریح کرد: «از‌این‌رو باید با استفاده از روش‌‌های مدیریت منابع آب، و همچنین مدیریت و کنترل و توزیع جمعیت، مصرف آب در کشور ساماندهی شود تا به‌این‌ترتیب ابتدا سرعت فرونشست زمین به صفر برسد و در‌نهایت متوقف شود.»
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی به‌میزان فرونشست زمین در کشور و مشخصا تهران اشاره کرد و گفت: «در ایران به صورت خزنده از حدود اوایل دهه 60 فرونشست در‌حال شدت‌گرفتن است که همه دشت‌ها و مناطق شهری از جمله تهران را تحت تاثیر قرار داده است. رخداد سالانه حدود 25 سانتیمتر فرونشست در دشت جنوب غربی تهران یعنی بعد از ۱۰ سال، 5/2 متر کاهش سطح‌زمین برآورد شده است.»
زارع افزود: «در محدوده شهریار از اوایل دهه 60 حدود 13 متر سطح آب زیرزمینی افت کرده و تقریبا به‌همین میزان سطح‌زمین در بیشترین محل‌ها در جنوب شهر قدس نشست کرده است. البته این مقدار بیشینه مربوط به همه محل‌ها و کل گستره شهر تهران نیست ولی در همین محدوده پیرامونی شهر تهران حدود 3 میلیون نفر در نواحی در معرض فرونشست زمین قرار گرفته است.»
پدیده فرونشست زمین و تحریک گسل‌ها
علت فرونشست زمین وجود حدود 50 هزار حلقه چاه غیرمجاز و برداشت بیش‌از‌حد مجاز از منابع آب زیرزمینی در محدوده استان تهران است، در محدوده‌های فرونشست زمین در استان تهران گسل‌های فعال نیز عبور می‌کنند که در مطالعات تیم پژوهشی زلزله‌شناسی، احتمال تحریک گسل‌های فعال در اثر فرونشست زمین مورد بررسی قرار گرفته است.
زارع گفت: «بر‌پایه پژوهش‌هایی که در ایالات متحده، به‌ویژه در ایالت کالیفرنیا، مشخص شده است هنگامیکه میزان تغییرات تنش از حدود 7 درصد از تنش بحران مورد نیاز برای گسیختگی گسل فراتر رود، احتمال تحریک گسل‌ها وجود دارد.»
فرونشست زمین شامل فرو‌ریزش یا نشست رو‌به پایین سطح زمین است که در اثر پدیده‌های طبیعی زمین‌شناختی مانند انحلال، آب‌شدگی یخ‌ها، تراکم نهشته‌ها، حرکات آرام پوسته، خروج گدازه از پوسته جامد زمین و یا فعالیت‌های انسانی نظیر معدنکاری، برداشت آب‌های زیرزمینی و یا نفت ایجاد شود
وی اظهار داشت: «مطالعات پژوهشی نشان داده است که در بسیاری از نواحی استان تهران چنین میزانی از تغییرات تنش حاصل شده و تحریک گسل‌ها نیز رخ داده است، البته این تغییرات الزاما به‌معنی رخداد بلافاصله زلزله نیست؛ ولی شواهد و نتایج پژوهش‌ها مشخص کرده که زمینه رخداد زمین‌لرزه در گسل‌های فعال وجود دارد. همچنین گسل‌هایی که بدون رخداد فرونشست زمین هستند نیز توانایی رخداد زمین‌لرزه را دارند و ممکن است فعال شوند.»
برون‌رفت از پدیده فرونشست زمین
رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور نیز درباره فرونشست زمین و راهکارهای مقابله با این مساله گفت: «نرخ فرونشست لزوما به معنای خطرپذیری نیست؛ درست است که برخی از نهادهای بین‌المللی عددهایی را به عنوان محدوده بحران مشخص کرده‌اند، اما تمام آنها با شرایط سرزمینی، تراکم جمعیت، میزان ساخت‌و‌سازها و ساختار زمین ساختی ارتباط دارد.»
مسعود شفیعی گفت: «بنابراین با‌توجه به این تعریف نمی‌توان گفت که ایران در فرونشست رکورد‌دار است اما این به آن معنا نیست که کشور در وضعیت خوبی به‌سر می‌برد و جای نگرانی وجود ندارد، بلکه تاکید کارشناسان بر این است که حرف‌های فاقد مبنا و پشتوانه علمی را بیان نکنند و سبب بهم ریختن اذهان عمومی نشوند.»
رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور تاکید کرد: «مساله مهم میزان خطرپذیری چنین پدیده‌ای و مکان بروز آن است که اهمیت بیشتری دارد، مثلا فرونشست چهار سانتیمتر در محل فرودگاه بسیار خطرناک‌تر از 40 سانتیمتر در یک دشت لم یزرع است؛ بنابراین مکان بروز این پدیده از لحاظ خطرپذیری بسیار مهم است. »
شفیعی ادامه داد: «با‌توجه به شرایطی که کشور از لحاظ استفاده از منابع آبی دارد، پذیرش چنین موضوعی به عنوان یک چالش غیر‌قابل انکار است و جزو چالش‌های جدی کشور محسوب می‌شود و وزارت نیرو هم به عنوان متولی آب کشور به این موضوع واقف است.»
وی به برداشت بیش‌از‌حد آب از سفره‌های زیرزمینی هم اشاره کرد و افزود: «به عنوان نمونه حفر چاههای مجاز در قم، عامل بیش‌از 90 درصد به‌وجود آمدن فرونشست در این شهر می‌باشد، به عبارت دیگر، علت مشخص است؛ اما چاره‌ای نیست و الگوی کشت و سبک زندگی ایرانیان در‌کنار‌هم سبب شده که چنین مشکلی پیش آید.»
ایران به‌علت بهره‌کشی بیش‌از‌حد از منابع آبی، چند سالی است با پدیده فرونشست زمین مواجه است و این پدیده در ابعاد 40 تا 50 سانتیمتری در دشت‌های فسا، جهرم و میناب ظهور پیدا کرده است؛ درحالیکه بروز چهار میلیمتر فرونشست زمین در سال یعنی وضعیت بحرانی
تغیییر سبک زندگی
رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور به راهکارهایی برای کنترل پدیده فرونشست اشاره کرد و گفت: «باید مدیریت صحیح صورت بگیرد تا کشور بتواند به شرایط قبل خود برگردد. بنابراین اولین گام این است که مسئولان و نهادهای ذی‌ربط راهکارها و روش‌هایی برای تغییر سبک زندگی و یا الگوی کشت پیدا کنند تا به‌این‌ترتیب از میزان پیشروی پدیده فرونشست زمین جلوگیری به‌عمل آورند.»
شفیعی تاکید کرد: «بنابراین باید توجه شود که اگر بی درنگ این کار متوقف شود، ممکن است بحران های اجتماعی متعددی به وجود آید. بنابراین ابتدا باید راهکار مناسب پیدا شود که چه کار و فعالیتی انجام شود تا زندگی مردم اینقدر به برداشت آب‌های زیرزمینی وابسته نباشد.»
جمع‌آوری سیلاب‌ها
وی همچنین گفت: «ایران بخش زیادی از کمبودهای آبی خود را به راحتی از مخازن زیرزمینی جبران می‌کند. در‌واقع راحت‌ترین راه برای مردم نقاط مختلف کشور حتی ساکنان شهرهای شمالی که منابع آبی قابل قبول و مناسبی در‌اختیار دارند، رفتن به سمت برداشت آب‌های زیرزمینی است.»
رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور با تاکید بر اینکه این مدل باید تغییر یابد، افزود: «می‌توان از روش‌هایی مانند احیای قنات و جمع‌آوری آبهای‌روان استفاده شود، امروزه سیلاب‌های زیادی در کشور اتفاق می‌افتد که به‌راحتی هدر می‌روند درحالیکه می‌توان با جمع‌آوری آنها حجم زیادی از آب را مدیریت و ذخیره کرد.»
هدایت جمعیت
به سمت منابع آبی
شفیعی با اشاره به پراکندگی نامناسب جمعیتی در کشور گفت: «امروزه بحثی جدی درباره نحوه پراکندگی جمعیتی در کشور مطرح است، بسیاری از جمعیت کشور در دامنه‌های زاگرس در کویر مرکزی و در شمال پراکنده‌اند؛ البته در شمال کشور جمعیت به درستی در کنار آب استقرار یافته است، اما در سواحل جنوبی کشور در خلیج فارس و دریای عمان کمترین میزان استقرار جمعیت وجود دارد.»
وی اظهار داشت: «انتقال آب به‌عنوان یکی از راهکارهای رفع مشکل کم آبی یک منطقه در کشور مطرح است درحالیکه می‌توان به جای انتقال آب، جمعیت را به سمت منابع آبی سوق داد، البته تمام این کارها به برنامه‌ریزی‌های اصولی و بلند‌مدت نیاز دارد در‌غیر‌اینصورت پایدار نخواهد بود.»
رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور تاکید کرد: «البته اگر این طرح با موفقیت هم اجرا شود، اما همچنان الگوی مصرف ایرانی‌ها در حفظ منابع آبی تغییر نکند، دراینصورت نمی‌توان اظهار کرد که کشور در جهت منابع پایدار در‌حال حرکت است، بنابراین اصلاح الگوی مصرف بسیار مهم و تاثیر‌گذار می‌باشد.»
شفیعی ادامه داد: «بنابراین باید الگوی استقرار جمعیت تغییر کند و بر‌اساس آن جمعیت به سمت مناطقی که تنوع منابع آبی در آنها بیشتر است هدایت شوند؛ زیرا دراینصورت امنیت آبی کشور بیشتر خواهد شد و برای آن بخش از سرزمین که خطر پذیرتر است حاشیه امنیتی به وجود می آید که در طولانی مدت نگرانی‌هایی مانند فرونشست در آنها کمتر می‌شود.»
کاهش برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی
وی خاطرنشان کرد: «توقف یا کاهش تدریجی میزان برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی هم یک راهکار است. متاسفانه الگوی کشت و مصارف زراعی ایرانیان به آب وابستگی زیادی دارد. در‌حال حاضر کشاورزان و دست‌اندرکاران این بخش اذعان دارند که قیمت تمام شده محصولی مانند هندوانه یا برخی محصولات جالیزی که مصرف آب بسیار بالایی دارند و در بازار عرضه یا صادر می‌شوند به‌مراتب از ارزش آبی که از دست می‌رود، کمتر است، بنابراین هیچ صرفه اقتصادی ندارد.»
ارتباط شهرهای حرارتی با فرونشست نیازمند مطالعات بیشتر
رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور درباره ارتباط شهرهای حرارتی و بروز پدیده فرونشست نیز گفت: «قطعا ایجاد شهرهای حرارتی موجب بالا رفتن مصرف آب و به‌دنبال آن بروز فرونشست می‌شود اما اینکه چقدر ربط داشته باشد، نمی‌شود اظهار‌نظر دقیقی کرد، به هر صورت پدیده فرونشست مولفه‌های مختلفی دارد که درجه حرارت هوا هم یکی از آنها است.»
شفیعی افزود: «طبیعی است در کلانشهرهایی مانند تهران، گرم‌شدگی زمین فقط به‌میزان تابش نور‌خورشید و فصول ارتباط نمی‌یابد؛ بلکه عوامل تشدید‌کنندگی مانند تردد خودروها، فعالیت‌های انسانی و تغییر اقلیم هم می‌تواند در فرونشست تاثیر گذار باشد.»
وی تاکید کرد: «اما مشخصا آنچه تاثیر مستقیم بر بروز فرونشست زمین می‌گذارد، آبی است که از زیر سطح زمین در اعماق حداقل 200 متری از دست می‌رود، چون عمق سفره‌هایی که از آنها برداشت می‌شود بین 100 تا 300 متر است، بنابراین باید بر میزان آب از‌دست رفته از سفره‌های زیرزمینی کنترل بیشتری صورت بگیرد.»
دیدگاه تان را بنویسید