چرا این روزها «امر به معروف و نهی از منکر» حاشیه‌ساز شده است؟
ادای یک فریضه و لزوم پرهیز از برخوردهای قهری
آسو محمدی
ماجرای راننده اسنپ و آن خانم بد‌حجاب را یادتان هست؟ حالا جدیدترین اتفاق در این باره، ویدئویی است که در آن یک خانم در حال ارشاد کردن یک خانم دیگر است که خانم سومی از دور می‌آید و با خشم و عصبانیت خانم (آمر) را چنان هل می‌دهد که روی زمین می‌افتد. گویی با او پدرکشتگی دارد.
همین چند روز پیش بود که یکی از رانندگان اسنپ هم مسافر خود را به دلیل رعایت نکردن حجاب از ماشینش پیاده کرد. راننده از مسافر خود خواسته بود تا حجاب را رعایت کند که با واکنش منفی مواجه شده بود.
پس از چند ساعت مسافر مذکور با انتشار تصاویر و مشخصات راننده در صفحه شخصی خود در توییتر از مسئولان اسنپ خواست تا این راننده را اخراج کنند.
این توییت با واکنش‌های موافق و مخالف کاربران مواجه شد. بیشتر کاربران معتقد بودند که راننده اسنپ نباید تاوان رعایت نکردن قانون توسط این خانم را بدهد و تهدید کردند که در صورت اخراج این راننده، اسنپ را تحریم می‌کنیم. چند ساعت بعد مسافر اسنپ در توئیت جدیدی مدعی شد که مسئولان اسنپ در تماس با او، از او دلجویی کردند
و باقی ماجرا...
برخوردهای قهری با آمران به معروف
حالا در ویدئوی جدید که موردتوجه صداوسیما نیز قرار گرفت و یکی از شبکه‌های تلویزیونی آن را پخش کرد، دختر جوانی نشان داده می‌شود که با غضب خاصی به سمت خانمی چادری حمله‌ور می‌شود و با تمام قدرت او را در کف خیابان به زمین می‌کوبد. اگرچه تلویزیون ایران براساس یک سنت دیرینه، عاملان حمله به زن آمر به معروف را نوچه و دست‌آموز افراد معاند در آن سوی مرز معرفی کرد؛ اما این اولین بار نیست که آمران به معروف و ناهیان از منکر که گاه به صورت سازماندهی شده و گاه خودجوش اقدام به انجام این فریضه می‌کنند با برخوردهای قهری روبرو می‌شوند. اگر به آرشیو خاک گرفته رسانه‌ها رجوع کنیم موارد زیادی از این دست وجود دارد که در برخی موارد حتی به قتل آمر به معروف نیز ختم شده است. نمونه بارز آن «شهید علی خلیلی» بود که حین انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر چند جوان، از سوی آنان بشدت مورد ضرب و شتم قرار گرفت به نحوی که مدتی بعد از این حادثه به دلیل جراحات وارده، جانش را از دست داد.
شرایط «امر به معروف و نهی ازمنکر» چگونه است؟
درباره این فریضه در منابع دینی و شرعی شرایطی عنوان شده است. به گفته عالمان فقه و دین، فریضه امر به معروف و نهی از منکر که برخی از آن به عنوان نظارت اجتماعی نام می‌برند، مشروط به چند شرط است و بدون آنها، این فریضه واجب نیست. از آن‌جا که این فریضه، ناظر به مصالح عمومی جامعه است، اهمیت این شرایط آشکارتر می‌شود. غالبا برای این فریضه چهار شرط برمی‌شمارند: شناختن معروف و منکر، احتمال تاثیر، اصرار بر ادامه منکر و ترک معروف، موجب مفسده نبودن اجرای آن، پایبندی آمر و ناهی به گفته‌های خود.
افراد آمر به معروف یا ناهی از منکر که به صورت سازماندهی شده یا خودجوش اقدام به این امر می‌کنند خود را هدایت‌گر جامعه می‌دانند و با استناد به مسائل شرعی و دینی به خود مجوز هدایت‌گری افرادی را که به گفته آنان قانون‌شکن یا هنجارشکن هستند، می‌دهند. این در حالی است که بسیاری بر این باورند که امر به معروف و نهی از منکر الزامات و شروط خاص خود را دارد و این الزامات و شروط غالبا در ادای این فریضه از سوی مجریان آن رعایت نمی‌شود. افزون بر این؛ بسیاری که با هدف امر به معروف یا نهی از منکر اقدام به هدایت‌گری شهروندان می‌کنند پا را از آموزه‌های دینی فراتر گذاشته و این فریضه را از حالت نظارت اجتماعی خارج کرده‌اند.
سیدرضا رحمانی: «اغلب آمران به معروف و ناهیان از منکر موضوع امر به معروف و نهی از منکر را فقط به بحث حجاب و عفاف محدود می‌کنند، به نحوی که شنیدن اصطلاح «امر به معروف و نهی از منکر» ناخودآگاه موضوع بدحجابی را در ذهن تداعی می‌کند.»
نادیده گرفتن شرط احتمال تأثیر
صرف‌نظر از شناختن معروف و منکر که از ضروریات اجرای این فریضه است، احتمال تاثیر یکی از شروط مهم و اصلی امر به معروف است که امروزه از سوی بسیاری از افرادی که اقدام به این عمل می‌کنند نادیده گرفته می‌شود. بسیاری برخوردهای قهری با آمران به معروف و ناهیان از منکر را به رعایت نکردن این اصل از سوی آنان گره می‌زنند و بر این باورند که برخی که در نقش هدایت‌گر ظاهر می‌شوند، مرز دخالت کردن در حریم شخصی دیگران و فریضه امر به معروف را می‌شکنند و حاصل آن تقابل‌های خشنی است که فیلم و تصاویرشان هر از چندگاهی سر از شبکه‌های اجتماعی درمی‌آورد. این در حالی است گروه زیادی از علمای دین معتقدند در صورتی که آمر به معروف احتمال قوی بدهد که امر به معروف و نهی از منکرش تاثیری ندارد، دیگر بر او واجب نیست که امر به معروف و نهی از منکر کند.
برای نمونه «محقق حلی»، یکی از بزرگترین و نامورترین فقیهان شیعه درباره این شرط می‌گوید که هرگاه آمر به معروف احتمال غالب بدهد یا علم پیدا کند که امر به معروفش موثر نیست، دیگر بر او واجب نیست که امر به معروف کند. آمران به معروف و ناهیان از منکر، انجام این فریضه را تکلیفی می‌دانند که دین برعهده آنان گذاشته است و هدف از عمل و اقدام خود را پیاده کردن دستورات شریعت و دین می‌دانند، در حالی که همین دینی که با استناد به آموزه‌های آن، برخی مجوز هدایت‌گری را به خود می‌دهند، به حفظ و رعایت حریم خصوصی افراد و تجسس نکردن در زندگی دیگران نیز بسیار تاکید داشته است، چراکه از منظر دینی خداوند ساتر عیوب یا پوشاننده زشتی‌های بندگان است و اخلاق اجتماعی اسلام نیز اقتضا می‌کند که مومنان مظهر ستارالعیوب باشند.
مسئولیت‌پذیری اجتماعی یا خودبرترپنداری؟
یک روحانی با بیان این که شکل و سبک امر به معروف و نهی از منکر که امروزه در جامعه پیاده می‌شود با انجام درست این فریضه فاصله زیادی دارد به «توسعه ایرانی» می‌گوید: «فریضه امر به معروف و نهی از منکر باید بیانگر مسئولیت‌پذیری اجتماعی شهروندان نسبت به هم باشد نه اینکه تبدیل به دست‌آویزی برای خودبرترپنداری، رسوا کردن، تهدید و تحقیر شود.» سیدرضا رحمانی ادامه می‌دهد: «امر به معروف و نهی از منکر مصادیق زیاد و حوزه گسترده‌ای دارد و به یک یا دو مورد خلاصه نمی‌شود، با این حال و با وجود سوژه‌ها و موضوعات منکری که آثار بدی در جامعه به جا می‌گذارند و نسبت به تقید دینی جامعه اثرگذار هستند؛ اغلب آمران به معروف و ناهیان از منکر موضوع امر به معروف و نهی از منکر را فقط به بحث حجاب و عفاف محدود می‌کنند، به نحوی که شنیدن اصطلاح «امر به معروف و نهی از منکر» ناخودآگاه موضوع بدحجابی را در ذهن تداعی می‌کند.»
فریضه امر به معروف و نهی از منکر چهار شرط دارد: شناختن معروف و منکر، احتمال تاثیر، اصرار بر ادامه منکر و ترک معروف، موجب مفسده نبودن اجرای آن، پایبندی آمر و ناهی به گفته‌های خود
آیا زبان آمر به معروف باید خشن باشد؟
او با اشاره به انتشار ویدیویی از برخورد آمران به معروف در فضای مجازی، افزود: «دو سال پیش ویدیویی از یک زن آمر به معروف در شبکه‌های اجتماعی پخش شد که موهای دختری که حجاب باب میل او را نداشت به شدت می‌کشید و او را کتک می‌زد. بدون تردید بنده قصد تایید رفتار دختر هنجارشکن را ندارم و اصولا قضاوتی در این باب ندارم، اما آیا زبان آمر به معروف باید تا این حد خشن و رفتارش این قدر خشونت‌بار باشد؟ آیا می‌شود با زبان تند و ادبیات سخیف، کلام خدا و قرآن را که کلامی محبت‌آمیز و مهرآفرین است منتقل کرد؟ آیا با ادبیات خشن و زبان توهین کسی اصلاح و هدایت می‌شود؟ حتی اگر از منظر دینی نگاه کنیم، کتک زدن و توهین و تحقیری که آن خانم آمر به معروف در حق آن دختر نوجوان روا داشت، ایجاد حق‌الناس می‌کند و گناهش بیشتر از نمایان بودن چند تار مو است.»
رحمانی ریشه بسیاری از تقابل‌ها بین آمران به معروف و افراد هدایت شونده را به عدم رعایت اصول این فریضه گره زد و افزود: «بین نقض حریم خصوصی افراد با تجسس و دخالت کردن در زندگی دیگران فاصله بسیار ظریفی است. بی‌شک اگر این عمل با ظرافت انجام نگیرد، تقابل‌های خشن‌تری را نیز شاهد خواهیم بود چراکه تمام انسان‌ها از نقض حریم خصوصی خود واهمه دارند و با هر چیزی که امنیت روانی و حریم فیزیکی آنان را به خطر بیندازند به تقابل برمی‌خیزند. بنابراین باید با زبان نرم و سعه‌صدر بیشتری این فریضه انجام شود.»
با این حال امر به معروف و نهی از منکر از پایه‌های اساسی و بنیادین دین اسلام است که اگر به‌درستی در جامعه اجرا شود آثار مثبتی در پی دارد؛ یعنی نه فقط در مسئله حجاب بلکه در تمام مفاسد اقتصادی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی که در جامعه وجود دارد؛ مردم «نهی از منکر» کنند و در واقع حساسیتی که آمران برای مسئله حجاب دارند، به همه مسائل تسری پیدا کند.
دیدگاه تان را بنویسید