زخم عمیق آب بر پیکره آثار باستانی

آذر فخری

وقتی صحبت از بلاهای طبیعی می‌شود، می‌دانیم که همه آن‌ها به هر چیزی که در مسیرشان باشد، آسیب می‌زنند و بلای طبیعی و گاه حتی بلای غیرطبیعی که محصول فعالیت‌های مخرب انسانی است، جاندار و بی‌جان، اثر باستانی و مدرن را از هم تفکیک نمی‌کند. شعور طبیعت، در جریان طبیعی‌اش نهفته است و این شعور گاه با خواسته‌ها و تمایلات انسانی تداخل دارد. بلاهای طبیعی می‌آیند و بسته به وسعت‌شان، داروندار ما، رویاهای ما، خاک و خانه ما و تاریخ ما را ویران می‌کنند. در این میان، یقه چه کسی را می‌توان گرفت؟ گاهی انسان چنان عمیق و مصیبت‌بار درگیر یک فاجعه طبیعی می‌شود که تا مدت‌ها به تنها چیزی که فکر نمی‌کند تاریخ و میراث فرهنگی و بناهای باستانی است که از سرزمینش محو شده‌اند. در این میان نمی‌توان از مردم عادی که در اثر سیل یا زلزله خانه و عزیزان خود را ازدست‌ داده و آواره می‌شوند، انتظار داشت برای بازسازی و ترمیم و نگهداری آثار و بناهای باستانی نگرانی یا دغدغه‌ای داشته باشند. چنین انتظاری را تنها در زمان آرامش و حتی رفاه نسبی و پس از آموزش‌های لازم می‌توان از مردم داشت؛ این‌که در برخورد با آثار و بناهای تاریخی سرزمین خود که بخشی از میراث فرهنگی آنان است، رفتاری دلسوزانه و متعهدانه داشته باشند و مثلاً روی و پای هر اثر تاریخی نام و تاریخ حضور و امضای خود را به یادگار نگذارند-کاری که متاسفانه اغلب مردم می‌کنند-

شوربختانه در اثر زلزله سال‎های گذشته و سیلاب اخیر، برخی آثار و بناهای تاریخی‌مان یا ویران‌شده‌اند یا به‌شدت آسیب‌دیده‌اند و در حال فروریختن هستند. وقتی پای مقایسه میزان ویرانگری سیل و زلزله میان می‌آید، برخی متخصصان، سیل را ویرانگرتر از زلزله می‌دانند. هرچند که آسیب و تلفات جانی زلزله برای آدمی بیشتر است، اما سیل در از میان بردن میراث فرهنگی هر منطقه‌ای که به آن وارد می‌شود؛ مؤثرتر و مهلک‌تر عمل می‌کند؛ درواقع سیلاب، با خاصیت روان و شوینده بودن آب، برخی سازه‌ها را می‌شوید و می‌برد و گاه دیگر هرگز امکان بازسازی و ترمیم آثار ازدست‌رفته وجود ندارد.

آن‌چه سیل اخیر از تاریخ ما گرفت

طبق گزارش محمدحسن طالبیان، معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، میزان آسیب بسیار گسترده است و البته ترمیم بناهای آسیب‌دیده، نیازمند بودجه هنگفت و تامین هزینه و نیروی متخصص است. نیروی متخصص از آن جهت که طالبیان به مواردی از ترمیم در سال‌های گذشته اشاره کرده که از غیر از مصالح باستانی خود سازه باستانی استفاده شده و همین مسئله در بیشتر آسیب دیدن و حتی از بین رفتن بنای تاریخی نقش عمده‌ای داشته است.

اما چه آثاری از بین رفته یا آسیب دیده‌اند؟ به نظر می‌رسد تهیه فهرستی دقیق در این مورد چندان آسان نباشد. هنوز بسیاری از مناطقی که این بناها در آن‌جا واقع شده‌اند، در زیر آب هستند. آن‌چه تا امروز فهرست شده، تنها شامل بناهایی می‌شود که در دیدرس قرار داشته‌اند و امکان دسترسی به آن‌ها و تخمین میزان آسیب‌دیدگی وجود داشته است: 

- «آفرینه» در لرستان دچار فرسایش شده و قسمت ساسانی پل شکسته است.

 -«پل‌دختر» واژگون شده و آسیب دیده‌ است.

-خاک‌های دستی تپه باستانی اطراف قلعه فلک‌الافلاک ریزش کرده و دیوارهای حفاظتی قلعه در برخی نقاط ترک خورده‌اند و هنوز نمی‌توان درباره ساختار برج و وضعیت احتمالاً نگران‌کننده‌ آن اظهارنظر کرد. 

- بخش‌هایی از پل کشکان که تاریخ ساخت آن به دوره حکومت آل‌حسنویه بازمی‌گردد، فروریخته است. ساخت پل کشکان براساس کتیبه موجود، در زمان بدربن حسنویه و به سال ۳۸۹ ه‍.ق آغاز شده و ۱۰ سال طول کشیده‌ است.

-ویران شدن «پل شکسته» یا پل شاپوری که از بزرگ‌ترین پل‌های سنگی ایران بود و برای عبور کاروانیان و سپاهیان ایرانی از شوش به سمت همدان یا هگمتانه احداث شده بود.

-تخریب ۷۰ درصدی یخچال «میرفتاح» در همدان، که بارندگی از بالا و ریزش حجم زیاد آب به‌صورت ناگهانی باعث تخریب بخش زیادی از این بنا شده است.

- بخشی از آثار تاریخی که در بستر رودخانه‌ها قرار داشتند، مثل سازه‌های آبی شوشتر، خسارت دیده‌اند؛ قسمتی از بند میزان و سد مربوط به دوران ساسانیان زیر آب دچار فرسایش شده و احتمالاً بخش‌هایی از آن تخریب شده است.

-در تهران 8 اثر تاریخی شامل پل تاریخی کن، پل نمرود فیروزکوه، پل شاه عباسی پردیس، کاروانسرای امین آباد، گنبد طارس، آتشکده ری و دژ رشکان و بنای چندین خسارت دیده‌اند.

-آسیب دیدن دو اثر تاریخی اثر تاریخی برج کشمر و رباط کبودان در شهزستان بردسکن.

وارد شدن خسارت به مساجد امام و جامع، خانه‌های تاریخی ازجمله حاتمی، صدرزاده، محمدی، نجارپور، افتخارالاسلام و برخی قلعه‌های تاریخی هم‌چون قله هزارجریب و حمام‌های سید بحرالعلوم و امام ‌جمعه در شهرستان بروجرد.

-در ایلام خسارت سیل ابعاد وسیع‌تری داشته است؛ در دور اول بارش‌ها، امامزاده «سیدابراهیم» زرین‌آباد شهرستان دهلران، امامزاده «سیدصلاح‌الدین محمد» در شهرستان آبدانان، پل «پسر و دختر» و قلعه «سام» در شهرستان کرداول، قلعه «پوراشرف» در شهرستان دره‌شهر، آتشکده «سیاه‌گل» در شهرستان ایوان و قلعه «کنجان‌چم» در شهرستان مهران آسیب دیده‌اند. در دور دوم بارش‌ها، پل «گاومیشان» در شهرستان دره‌شهر، امامزاده «مهدی صالح» در دره‌شهر بخش ماژین، بخش‌هایی از شهر تاریخی سیمره به دلیل قرارگیری در داخل شهر و آثار قرارگرفته در کناره‌های رودخانه سیمره و قلعه «شاخ» در دهلران خسارت دیده‌اند و برخی تپه‌های باستانی به طور کامل زیر آب رفته‌اند. تپه‌های «فرخ‌آباد»، «غران» و «چک دوستعلی» ازدسته  ۱۲ تپه باستانی، شیارهای ایجاد شده در این تپه‌ها باعث شسته شدن لایه‌های باستانی و از بین رفتن آن‌ها شده است.

-در استان سمنان آسیب‌‌های وارد شده در بخش آثار تاریخی استان شامل، بازار سمنان، امامزاده علویان، کاروانسرای سنگی و آجری آهوان، دیوار برج و باروی تاریخی بسطام، بازار دامغان، مقبره پیر علمدار، مسجد جامع، قلعه تپه جزن، بنای تاریخی کاخ ملاده، جاده سنگفرش قصر بهرام و کاروانسرای قصر بهرام، کاروانسرای جهان آباد، کاروانسرای لاسجرد و کارخانه پنبه گرمسار، یخچال پاده، آب انبار علی آباد، حمام پاده و پل تاریخی صدر آباد است.

آن‌چه سیل از دل خاک بیرون کشیده است!

سیل خسارت سنگینی به میراث فرهنگی و بناهای تاریخی کشورمان وارد کرده و موجب نگرانی بسیاری از علاقه‌مندان شده است؛ چرا که برخی از این آثار به ثبت جهانی یونسکو رسیده بودند و حالا دیگر وجود ندارند. هر چند طالبیان امیدواری می‌دهد که این آثار حتی اگر از بین رفته باشند هم از فهرست میراث فرهنگی جهانی یونسکو حذف نخواهند شد. البته این موردی است که پس از حضور کارشناسان یونسکو در این مناطق و بررسی و گزارش آنان مشخص می‌شود و همه چیز بستگی به تصمیم آنان دارد. 

با انتشار اخبار بیرون آمدن برخی آثار باستانی بر اثر سیل؛ حفاران و سارقان با سوءاستفاده از جو متشتت و سرگردانی مردم و نیز گاه غفلت مسئولان، به راحتی به این آثار دست پیدا کرده‌اند و با توجه به جو آشفته حاکم، مشکلی در انتقال و فروش این آثار ندارند 

اما گذشته از همه این‌ها، با شسته‌شدن خاک توسط سیل، برخی آثار باستانی که در طول قرن‌ها، در دل خاک پنهان مانده بودند، رخ نمودند و بیرون آمدند:

- دو خمره ذخیره آذوقه در کناره دیواره رودخانه «زرانگوش» در استان ایلام که از مدتی قبل از دل خاک بیرون زده بودند، اما دسترسی به آن‌ها مشکل بود. چرا برای دسترسی به این خمره‎ها باید عرض رودخانه طی می‌شد و این کار شدنی نبود، اما اینک با فروکش کردن آب و بیرون آمدن خمره‌ها از آب، این آثار باستانی به موزه منتقل شده‌اند.

- یک آسیاب و سنگ آسیاب تاریخی در شهر تاریخی دره‌شهر در سیمره کشف شده‎اند که بنا به گفته کارشناسان با توجه به تاریخی بودن کل آن منطقه، این اثر تاریخی در همان منطقه خواهدماند.

- در بخشی از استان فارس در منطقه لارستان نیز آثار باستانی و کتیبه‌هایی پدیدار شده‌اند. این کتیبه‌ها سنگ قبرهایی متعلق به دوران اسلامی هستند. قدمت این اثار باستانی به هفت قرن پیش, یعنی ۷۰۰ سال قبل بازمی‎گردد.

سیل، آثار باستانی و حفاری‌های غیرمجاز

با این‌که شاید بیرون آمدن آثار باستانی از این دست، باعث خرسندی مسئولان و علاقه‌مندان میراث فرهنگی شده است و حتی برخی مسئولان برای حفاظت از این آثار حصارهایی به دور این مناطق کشیده و محافظانی برای آن‌ها گمارده‌اند، اما هم‌چنان که در مورد آثار تاریخی ویران شده، هنوز نمی‌توان نظر قطعی داد چون بسیاری از آنان در زیر آب قرار دارند، در مورد آثار باستانی کشف شده اخیر نیز نمی‌توان با قطعیت در مورد حافظت از آن‌ها سخن گفت. چراکه خیلی طبیعی است اگر خبر بیرون آمدن برخی از این آثار از دل خاک، به گوش مسئولان ‌نرسد یا به آن‌ها دسترسی نداشته باشند. 

براساس گزارش معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری؛ میزان آسیب ناشی از سیل بر بناها و آثار باستانی کشور بسیار گسترده است و ترمیم بناهای آسیب‌دیده، نیازمند بودجه هنگفت و تامین هزینه و نیروی متخصص است

نکته جالب توجه و در عین حال دردناک این است که در بسیاری از موارد، حفاران غیرمجاز و در واقع سارقان آثار باستانی همیشه زودتر از مسئولان می‌رسند و اینک خبرهایی از حفاری‌های مخفیانه و به تاراج رفتن آثار باستانی پدیدارشده به گوش می‌رسد. به‌خصوص در مناطق دورافتاده این مسئله بسیار شایع است و این حفاران و سارقان با سوءاستفاده از جو متشتت و سرگردانی مردم و نیز گاه غفلت مسئولان، به راحتی به این آثار دست پیدا کرده‌اند و با توجه به جو آشفته حاکم، مشکلی در انتقال و فروش این آثار ندارند. 

برای مثال مهدی حیدری، عضو هیات مدیره انجمن دوستداران میراث فرهنگی و فعال مدنی شوش، در مورد وضعیت آثار باستانی و تاریخی شوش می‌گوید: «در روستاها و شهرهای اطراف نگرانی‌هایی در مورد تپه‌های باستانی وجود دارد چرا که وقوع سیل، وضعیت به وجود آمده و سبب فعالیت برخی حفاران غیرمجاز شده است و ما در این زمینه پیش از به وجود آمدن مشکلی جدی هشدار می‌دهیم.»

میزان خسارت با یک حساب سرانگشتی

طالبیان در مورد میزان خسارت مالی تخریب و ویران شدن آثار و بناهای تاریخی، می‌گوید: «به بخش میراث فرهنگی استان لرستان حدود ۵۰ میلیارد تومان و به میراث فرهنگی خوزستان حدود ۴۵میلیارد تومان خسارت وارد شده است و میزان خسارت وارده به میراث فرهنگی گلستان حدود ۴۰ میلیارد تومان است.» 

نهایت این‌که: «تاکنون براساس بررسی‌ها و پایش‌های انجام شده معادل ۳۰۰ میلیارد تومان برای مرمت و نجات‌بخشی آثار تاریخی کشور بودجه لازم است؛ این فقط مبلغی است که برای انجام اقدامات اضطراری مورد نیاز است، در حالی که متاسفانه خسارت واردشده به مواد تاریخی و میراث فرهنگی قابل محاسبه نیست. درواقع نمی‌توان قیمتی روی آثار تاریخی و میراثی که تخریب شده است، گذاشت.»