سیاست رسمی ایران در قبال مهاجران افغان چیست؟

سعیده علیپور

نه گزارش رسمی اعلام می‌شود و نه شهروندی از سیاست فعلی زمامداران برای حضور اتباع افغانی در کشور اطلاعی دارد. امروز مسئولی آمار سیل مهاجران افغانستانی به کشور را می‌دهد و فردا مسئولی دیگر هجوم مهاجران را تکذیب می‌کند؛ اما آنچه شهروندان به خصوص در خیابان‌های تهران شاهد آن هستند؛ حضور پرتعداد اتباع کشور همسایه بحران‌زده است.

در روزهای اخیر چندین ویدئو در شبکه‌های اجتماعی در همین باره منتشر شد. نخستین آن ویدئویی از یک شهروند تهرانی است که تصاویری از مشاهداتش در اطراف دریاچه چیتگر در ایام نوروز را منتشر کرده است. در این ویدئو به وضوح می‌توان حضور پرتعداد مهاجران افغانستانی در این مکان تفریحی را دید. تصویربردار چنان از این حجم حضور پررنگ مهاجران در اطرافش شگفت‌زده شده که بارها می‌گوید: «من فکر نمی‌کنم اینجا ایران باشد! اینجا کابل است».

 ویدئوی دیگری که باز هم در همین ایام نوروز منتشر شد؛ تجمع انبوهی از مهاجران افغانستانی را در محوطه میدان آزادی نشان می‌داد که مشغول کُشتی گرفتن و تفریح بودند. در کنار این دو ویدئوی تامل‌برانگیر؛ تصاویری هم از هجوم هزاران مهاجر افغانی به ایران منتشر شده که در فضای مجازی بازتاب فراوانی داشته است. ویدئویی که هرچند خیلی زود از سوی معاون امنیتی و انتظامی وزیر کشور تکذیب و گفته شد «مربوط به هفتم شهریور ماه سال گذشته و در پاکستان» است، اما چندان هم منافاتی با دو ویدئویی دیگر نداشت.

این روزها بسیاری معتقدند، دولت عملا بدون سیاست مشخص یا حداقل سیاست مدون و تایید شده‌ای از سوی نهاد قانونگذار و اطلاع شهروندان، مرزهای شرقی را رها کرده و مهاجران بسیار راحت‌تر از قبل به کشور سرازیر می‌شوند. سیل مهاجرتی که می‌تواند به زودی تبعات اقتصادی، اجتماعی و امنیتی و حتی بهداشتی فراوانی برای کشور به همراه داشته باشد.

موج مهاجرت  بعد از روی کار آمدن طالبان

بیش از شش ماه پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، موج مهاجرت یا شاید بهتر است بگوییم فرار شهروندان افغانستانی از این کشور، به طرق مختلف به هر سوی که راه گریزی فراهم باشد، ادامه دارد.

ناامنی، بیکاری و فقر و گرسنگی از یک سو و فشار حکومت خودخوانده بر گروهی از شهروندان مخصوصا بر هزاره‌ها به نحوی است که برخی از آنها برای نجات جان خانواده و فرزندان‌شان حتی حاضر شدند گرسنگی و تشنگی و گذر از کوه‌های صعب‌العبور، را به جان بخرند و به کشورهای همسایه -غالبا ایران- وارد شوند.

هر روز چندین اتوبوس از شهر هرات در غرب افغانستان، صدها نفر را به مرز ایران منتقل می‌کنند و در آنجا قاچاقچیان آنها را در میان بار وانت‌، کامیون، صندوق عقب خودروی سواری مخفی و گاهی با پای پیاده از میان کوه‌ها و در تاریکی شب و به دور از چشم ماموران از مرز عبور می‌دهند.

شورای پناهندگان نروژ (NRC) گزارش داده است که از زمان به قدرت رسیدن طالبان، روزانه چهار تا پنج هزار نفر از افغانستان به ایران فرار می‌کنند و بخش قابل‌توجهی از آنها هم به ایران وارد می‌شوند. در حالی که برخی قصد دارند از این طریق به سمت اروپا بروند، اما به نظر نمی‌رسد حتی قادر باشند از مرز ایران به سمت ترکیه هم حرکت کنند. ترکیه ماه‌هاست برای مقابله با موج مهاجرت افغانستانی‌ها بین مرزهای خود و ایران دیوارکشیده و خندق حفر کرده است. آن سوتر هم بسیاری از مهاجران دیگر در اردوگاه‌های یونان، سالهاست که در انتظار مجوز ورود به اروپا روزگار را به سختی می‌گذرانند و به نظر می رسد با توجه به جنگ اخیر در اوکراین این معضل شدیدتر هم شود. به همین دلیل بسیاری از این مهاجران ترجیح می‌دهند رحل اقامت را در ایران بیفکنند. هر چند در این کشور هم‌زبان هم، فرش قرمزی برای آنها پهن نیست و در خیابان‌ها و اگر جایی برای اسکان یافته باشند، خانه‌ها و گوشه گوشه آن، نگران بازگردانده شدن به افغانستان هستند. در گزارش‌ها آمده است ایران هر هفته ۲۰ هزار تا ۳۰ هزار مهاجر غیرقانونی را به افغانستان بازمی‌گرداند. با این حال ایران با وجود شرایط سخت اقتصادی نقطه امید پررنگ‌تری برای مهاجرانی است که دل از وطن کنده‌اند.

ورود روزانه ۵ هزار افغانستانی به کشور از مرزهای رسمی

در این میان برخی از مقامات ایرانی هم هر از چندی از افزایش موج مهاجرت افغانستانی‌ها به کشور خبر می‌دهند. دیروز مدیرکل دفتر ترانزیت و حمل و نقل بین‌المللی سازمان راهداری گفت: «پس از روی کار آمدن طالبان ورود افغان‌ها به کشورمان از مرزهای رسمی به روزانه حدود ۵۰۰۰ نفر رسیده در حالی این رقم قبل از تحولات افغانستان چیزی بین ۷۰۰ و ۸۰۰ نفر در روز بود».

جواد هدایتی در گفت‌وگو با ایلنا درباره افزایش تردد افغان‌ها و ورود آنها به کشورمان گفت: «این جمعیت از پایانه‌های مرزی رسمی وارد کشور می‌شوند و دارای پاسپورت و ویزا هستند و تشریفات مربوط برای ورود به کشور را طی می‌کنند و افرادی که حائز شرایط قانونی هستند محدویتی برای ورود به کشور ندارند. طبیعتا ویزا دارای زمان مشخص برگشت است و در زمان مقرر آن، این افراد از کشور خارج می‌شوند».

 مدیرکل دفتر ترانزیت و حمل و نقل بین‌المللی سازمان راهداری با اشاره به ورود مهاجران افغانستانی از مرزهای غیررسمی ‌ادامه داد: «جمعیتی از افغان‌ها از مرزهای غیررسمی‌ وارد کشور می‌شوند و آمار دقیقی از این جمعیت در دست نیست. قاچاقچیان اغلب شبانه افغان‌ها را از مرزهای غیر‌رسمی وارد کشور می‌کنند».

این روزها بسیاری معتقدند، دولت عملا بدون سیاست مشخص یا حداقل سیاست مدون و تایید شده‌ای از سوی نهاد قانونگذار و اطلاع شهروندان، مرزهای شرقی را رها کرده است

 هدایتی با بیان اینکه در ایام نوروز اکثر تصادفات رخ داده در استان‌های شرقی و حتی استان فارس مربوط به خودروهای قاچاق افغان‌ها بوده، تاکید کرد: «اغلب مهاجران افغان که از مرزهای غیر‌رسمی وارد کشورمان می‌شوند توسط قاچاقچیان و در صندوق عقب خودرو‌هایی با سرعت بالا در شب در تردد هستند که این شرایط منجر به افزایش تصادفات خودروهای حامل مهاجران غیرمجاز افغان شده‌ به طوریکه بیشتر تصادفات استان‌های شرقی و فارس در ایام نوروز مربوط به این خودروها بوده‌است».

مرزهای شرقی  چگونه کنترل می‌شود؟

در حالی که بسیاری  از صاحبنظران منتقد وضعیت کنترل مرزهای شرقی کشور هستند و کاهش کنترل در آن منطقه را مسبب سیل مهاجرت‌های غیر‌قانونی می‌دانند؛ سید مجید میراحمدی معاون وزیر کشور می‌گوید: «در تابستان سال گذشته با توجه به تغییرات حکومت و نگرانی‌های ایجاد شده برای بخشی از مردم افغانستان، جمعیت قابل توجهی به سمت مرزهای ایران به راه افتادند، اما روزانه حدود ۵ هزار نفر آنان متوقف و به افغانستان هدایت شدند. ورود غیرقانونی برخی از آوارگان افغان به ایران در آن مقطع، محتمل بود و برای این منظور با تشدید اقدامات مراقبتی در مرزها، ورود غیرقانونی به کشور تحت کنترل بیشتری قرار دارد».

معاون امنیتی و انتظامی وزیر کشور اظهار کرد: «هم اکنون هم روزانه بالغ‌بر یکهزار نفر به مرزها می‌آیند، اما از ورود غیر‌قانونی این اتباع، جلوگیری می‌شود».با این حال میراحمدی اذعان داشت که: «با توجه به مشکلات موجود در افغانستان، تلاش برای ورود غیرمجاز به ایران همچنان ادامه دارد و کنترل و مدیریت این مهم مستلزم تحول اساسی در انسداد، مراقبت و کنترل بیشتر مرز مرزهاست».

دیروز مسئول ذی‌ربط در سازمان راهداری درباره افزایش تردد افغان‌ها و ورود آنها به کشورمان به ایلنا گفت: «این جمعیت از پایانه‌های مرزی رسمی وارد کشور می‌شوند و دارای پاسپورت و ویزا هستند. طبیعتا ویزا دارای زمان مشخص برگشت است و در زمان مقرر آن، این افراد از کشور خارج می‌شوند»

در روزهای اخیر هم رئیس جمهور با بیان اینکه ساماندهی امور مهاجران افغان کافی نیست از تشکیل سازمان امور مهاجران در وزارت کشور خبر داد.

ابراهیم رئیسی گفت: «مهاجران افغانی در کشور مهمان هستند و سال‌ها در اقصی نقاط کشور حضور دارند، این افراد با مسائل مختلفی نظیر تحصیل و اشتغال مواجه هستند، اداره اتباع برای ساماندهی امور مهاجران افغان کافی نیست و نیاز به ساز و کار جدیدی بود لذا سازمان امور مهاجران به سرعت در وزارت کشور فعال می‌شود».

مهاجران افغانستانی در ایران  چه وضعیتی دارند؟

براساس آمار کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل تا سال ۲۰۲۰ دو میلیون و ۵۰۰ هزار افغان به صورت رسمی و غیررسمی در ایران ساکن بودند. این آمار در حالی است که به نظر می‌رسد این رقم در ماه‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته است، به طوری که رئیس اتاق بارزگانی ایران در آذر ماه این رقم را چهار میلیون نفر اعلام کرد و این روزها نزدیک به 5 میلیون نفر برآورد می‌شود.

در این میان با توجه به مشکلات اقتصادی و اجتماعی ایران و فقر گریبانگیر مردم؛ اغلب مهاجران افغانستانی، حتی آنهایی که با مدارک قانونی در ایران زندگی می‌کنند نیز از بسیاری از حقوق اولیه محرومند. مهاجران اغلب دارای شغل‌های فصلی، کارگری و روزمزد بدون رعایت حقوق کار هستند. بسیاری از کودکان افغان جذب کارهای غیررسمی با سختی کار شده و از تحصیل باز می‌مانند و بسیاری از مهاجران بعد از گذشت چند دهه زندگی در فاقد مدارک رسمی هستند و حتی پس از دهه‌ها زندگی در ایران امکان شهروند رسمی شدن برای آنها وجود ندارد. موضوعی که بسیاری آن را با تبعات اجتماعی و فرهنگی و امنیتی همراه دانسته و معتقدند دولت و مجلس در این باره باید ضمن اطلاع‌رسانی دقیق به شهروندان ایرانی سیاستگذاری کارآمدی داشته باشند تا هم مهاجران افغانستانی تکلیف خود را در ایران بدانند و هم شهروندان ایرانی بدانند با این میهمانان پرشمار چه کنند.