علامت منفی نوع رابطه ما با دنیا

سعیده علیپور

پاسپورت ایرانی در رده‌بندی «شاخص پاسپورت هنلی» که به تازگی منتشر شده، یک بار دیگر در قعرِ جدولِ معتبرترین پاسپورت‌هایِ جهان قرار گرفته است. براساس این رده‌بندی، ایرانی‌ها می‌توانند بدون پاسپورت فقط به ۴۲ کشور جهان سفر کند، آن هم کشورهایی که اغلب‌شان نه پرواز مستقیمی به ایران دارند و نه رونق برای افزایش مراوده. عددی که برای یک شهروند ژاپنی به عنوان کشوری در صدر همین جدول، ۱۹۲ است.

شاید برای بسیاری از شهروندان ایرانی که این روزها بیش از همیشه با تورم روزافزون و گسترش فقر روبرو هستند، این اعداد بی‌معنی باشد؛ آنهایی که حتی برای سفر‌های داخلی هم دو دوتا چهارتا و اغلب از آن صرفه‌نظر می‌کنند. اما آنها که عزیزی در خارج از کشور دارند یا به واسطه تحصیل و شغل‌شان بیش از سایرین با این مسئله درگیر بوده‌اند به خوبی می‌دانند که همین بی‌اعتباری پاسپورت تا چه میزان برنامه‌های آنها را به تاخیر انداخته یا حتی ملغی کرده است. در روزهایی که مهاجرت ایرانی‌ها روز‌به‌روز بیشتر می‌شود گاهی حتی همین بی‌اعتباری پاسپورت به برخوردهای بعضا ناپسندی در فرودگاه‌ها و مبادی ورودی کشورهای مقصد می‌انجامید. رفتارهایی که گاه به دلیل تکرار عادی و به شکستن غرور شهروندان هم منجر شده است.

اعتباربخشی به پاسپورت؛ شوعده انتخاباتی نامزدها

بی‌اعتبار شدن پاسپورت ایرانی هر چند فرآیندی است که از سال‌های قبل آغاز شده، اما به نظر می‌رسد در دو دهه اخیر سرعت آن افزایش قابل‌توجهی داشته است. حتی در سه دوره اخیرِ انتخابات ریاست‌جمهوری هم، یکی از موضوعاتِ مورداختلاف نامزدهایِ انتخاباتی به همین عزت بخشی به پاسپورت معطوف می‌شد.

حسن روحانی در تبلیغات انتخاباتی خود در خرداد ماه 92 گفته بود: «ارزش پاسپورت علامت نوع رابطه ما با دنیاست. اگر روابط ما با کشوری، قاره‌ای یا کل جهان صمیمی و بر مبنای احترام متقابل و منافع متقابل، روابط گرمی شد؛ آن وقت شهروند ایرانی در آن کشور جایگاه دیگری پیدا می‌کند، در آن صورت چهره ایرانی را که می‌بینند، به عنوان چهره دوست نگاه می‌کنند و پاسپورت هم جایگاه خود را پیدا می‌کند...من قول می‌دهم که احترام را به پاسپورت ایرانی برگردانم».

اما رویکردی که دولت قبلی بر آن تاکید داشت، چنان ناکام ماند که پاسپورت ایرانی همچنان مسیر قهقرایی‌اش را در رده‌بندی جهانی دنبال کرد. موضوعی که به نظر حتی در لیست وعده‌های دولت سیزدهم هم نباشد و امیدی هم به اصلاح آن نیست.

 پاسپورت‌های معتبر جهانی

«شاخص پاسپورت هنلی» (The Henley Passport Index) که توسط موسسه‌ای به همین نام، همه ساله اعتبار گذرنامه‌های جهان را بررسی می‌کند، در تازه‌ترین رتبه‌بندی خود، وضعیت اعتبار گذرنامه کشور‌های مختلف جهان برای سفرِ بدون ویزا (روادید) به کشور‌های دیگر را مورد بررسی قرار داده است.

بر همین اساس ژاپن همچنان قوی‌ترین و پاسپورت و افغانستان همچنان ضعیف‌ترین پاسپورت جهان را دارند. شهروندان ژاپن می‌توانند بدون ویزا و تنها با در دست داشتن پاسپورت به ۱۹2 کشور در جهان سفر کنند و افغانستانی‌ها 26 کشور.

شهروندان سنگاپور هم در کنار ژاپنی‌ها امکان مسافرت به ۱۹۲ کشور بدون ویزا را دارند. با پاسپورت کره جنوبی و آلمان هم می‌توان به ۱۹0 کشور بدون ویزا سفر کرد.

اما بررسی وضعیت سایر کشورها نشان می‌دهد کشورهای اتحادیه اروپا طبق معمول در صدر جدول قرار دارند.

مردم ایالات متحده و بریتانیا  هم می‌توانند بدون ویزا به ۱۸۶ کشور سفر کنند.

جایگاه کنونی پاسپورت ایران مشابه سال ۲۰۲۰ است. ایران در نیمه اول سال ۲۰۲۱ رتبه ۹۹ را داشت. هرچند در این سال‌ها تغییر چندانی در وضعیت دسترسی یا سفر با گذرنامه ایرانی به کشورهای بیشتر ایجاد نشد

ایران در قعر جدول با دسترسی به کمتر از ۴۰ کشور

اما بدترین پاسپورت‌ها به کشورهایی تعلق دارد که شهروندان آن‌ها حق دسترسی به کمتر از ۴۰ کشور را دارند؛ افغانستان با حق سفر بدون ویزا به ۲۶ مقصد در رتبه ۱۱۱ و انتهای این فهرست قرار گرفته است. گذرنامه عراق نیز رتبه ۱۱۰ این جدول را به‌دست آورده، درحالی‌که شهروندان آن امکان سفر بدون ویزا به ۲۸ مقصد را دارند. سوریه، پاکستان، یمن، سومالی، نپال و فلسطین و کره شمالی به ترتیب رتبه‌های انتهایی این فهرست را دارند.

اما گذرنامه ایران مشترک با کنگو با امتیاز سفر بدون ویزا به ۴۲ کشور جایگاه ۱۰۱ جدول رتبه‌بندی پاسپورت‌ها در ابتدای سال ۲۰۲۲ را به‌دست آورده‌ است. جایگاه کنونی ایران مشابه سال ۲۰۲۰ است. ایران در نیمه اول سال ۲۰۲۱ رتبه ۹۹ را داشت. هرچند در این سال‌ها تغییر چندانی در وضعیت دسترسی یا سفر با گذرنامه ایرانی به کشورهای بیشتر ایجاد نشده است.

درحال حاضر و بدون درنظر گرفتن محدودیت‌های کرونا، با گذرنامه ایرانی می‌توان به جمهوری آذربایجان، قطر، لبنان، ترکیه، ارمنستان، گرجستان، عمان، سوریه، سریلانکا، مالدیو، ماکائو، کامبوج، مالزی، نپال، تیمور شرقی یا لسته از مستعمره‌های اندونزی، اکوادور، بولیوی، ونزوئلا، جزایر کوک، میکرونزی، نیووی، جزایر پالائو، ساموآ، تووالو، دومینیکا،‌هاییتی، جزایر کیپ‌ورد، جزایر کومورس، گینه بیسائو، کنیا، ماداگاسکار، موریتانی، موزامبیک، روآندا، سنگال، سیشل، سیرالئون، سومالی، تانزانیا، توگو، اوگاندا و زیمبابوه بدون روادید یا از طریق ویزای فرودگاهی سفر کرد. لیستی که بیشتر آنها شامل کشورهایی است که نه تنها مقصد سفر ایرانی‌ها نیست که پرواز مستقیم به آن‌ها هم وجود ندارد و تبعا روادید آنها هم برگی زرین در کارنامه ایرانی‌ها محسوب نمی‌شود و گرهی از مشکلاتشان نمی‌گشاید.

این در حالی است که وضعیت همواره این گونه نبوده است. بر اساس گزارش سایت تجارت‌نیوز به نقل از روزنامه «اطلاعات» اردیبهشت ۱۳۵۷؛ مسافرت برای ایرانی‌ها به اروپا، بجز در مورد کشورهای اروپای شرقی و سوییس و اتریش، بدون ویزا امکان‌پذیر بود. تایلند، سنگاپور، فیلیپین، هند، اندونزی، هنگ‌کنگ و ژاپن هم از مسافران ایرانی ویزا نمی‌خواستند.

همچنین به نوشته روزنامه «اطلاعات»، در آن‌ زمان دارندگان گذرنامه ایرانی از میان کشورهای آفریقایی، برای سفر به اتیوپی، مراکش و تونس نیازی به ویزا نداشتند، حال آنکه برای سفر به کشورهای ایالات متحده آمریکا، کره‌جنوبی، چین، ویتنام، استرالیا، کانادا و همه کشورهای آمریکای لاتین، باید ویزا می‌گرفتند.

عوامل ایجاد محدودیت در پاسپورت

در حالی که پس از کاهش اعتبار پاسپورت ایرانی در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، امید می‌رفت که سیاست درهای باز و دیپلماسی لبخند دوره حسن روحانی، گذرنامه ایرانی را قوی‌تر و دسترسی به کشورهای بیشتری برای سفر را امکان‌پذیر کند، اما این سیاست چنان به هدف نخورد و جز کشورهای ارمنستان، گرجستان، جمهوری آذربایجان و صربستان چیز دیگری به لیست اضافه نشد.

این در حالی بود که به اعتقاد کارشناسان تنها سیاست درهای باز با یک توافق ساده دیپلماتیک برای اعتباربخشی به پاسپورت کافی نبود و موارد دیگری چون رعایت قوانین مهاجرتی و هنجارها، موقعیت سیاسی و اقتصادی و رفتار ایرانیان ساکن در کشورهای دیگر هم در این اعتباربخشی نقش دارد.

برخی کارشناسان هم معتقدند پارامترهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی زیادی در اعتباربخشی گذرنامه یا ملیت ایرانی اثر دارد. مثلا برخی کارایی گذرنامه را در تعداد سفر فرهیختگان، ورزشکاران و دانشجویان می‌دانند و به زعم‌شان پاسپورتی مقبولیت بیشتری دارد که صاحبان آن هنجارهای مختلف را در کشور میزبان رعایت کرده باشد.

برخی کارایی گذرنامه را در تعداد سفر فرهیختگان، ورزشکاران و دانشجویان می‌دانند و به زعم‌شان پاسپورتی مقبولیت بیشتری دارد که صاحبان آن هنجارهای مختلف را در کشور میزبان رعایت کرده باشد.

فعالیت‌های دیپلماتیک

در حالی که در سال‌های اخیر وزارت خارجه در تمام دیدارهای بین‌المللی برای برقراری رژیم دو جانبه لغو رواید ابراز تمایل کرده، اما شرایط حساس سیاسی کشور و از سوی دیگر پیشینه شهروندان برخی کشورها همچون ایران در مهاجرت‌های قانونی و غیرقانونی باعث شده کشورهایی که حتی زیرساخت آماده‌ای برای اجرای معافیت از ویزا دارند، محافظه‌کارانه‌تر عمل کنند. در مقابل، کشورهایی هم همچون گرجستان و ترکیه و امارات بیشتر با هدف جذب سرمایه اقدام به لغو روادید کرده یا سیاست خود را در این باره تداوم بخشیده‌اند.

رفتارهای ناهنجار برخی مهاجران

اما این سکه روی دیگری هم دارد. به طوری که برخی رفتار‌های شهروندان ایرانی هم در سیاست کشورها برای روادید دخیل است. به عنوان نمونه، تا پیش از انقلاب، ایرانی‌ها برای ورود به ژاپن نیازی به دریافت ویزا نداشتند و حتی پس از انقلاب هم همین وضعیت تا مدتی حاکم بود. هجوم کارگرانِ ایرانی به ژاپن برای کار، در سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۷۰ هم به دلیل نیاز این کشور به نیروی کار جوانِ وارداتی از کشور‌های دیگر، در حافظه تاریخی ایرانی‌ها قرار دارد. با این همه، خیلی زود خبر‌هایی مبنی بر تخلف، فعالیت‌های غیرقانونی و رفتار‌های خارج از عرف برخی کارگران ایرانی مقیم ژاپن به صدر خبر‌های رسانه‌های این کشور آمد و حالا کار به جایی رسیده که با وجود روابط دیپلماتیک به نسبت خوب میان ایران و ژاپن، سفر به این کشور برای دارندگان پاسپورت ایرانی بسیار دشوار شده است.

این اتفاق در عمان هم به شکلی دیگر رخ داد. روزنامه «شرق» در مهرماه سال ۱۳۹۲ در گزارشی نوشته بود که دلیل اصلی توقف صدور ویزای گردشگری آنیِ کشورِ عمان برای شهروندان ایرانی، «سفر تعدادی از اتباع ایران به این کشور برای انجامِ گدایی بوده است».

همین وضعیت در مورد مسافرتِ بدون ویزای شهروندان ایرانی به صربستان هم به وجود آمد. در سال ۱۳۹۷، ایران و صربستان امکان مسافرت بدون ویزا برای شهروندان دو کشور به خاک یکدیگر را فراهم کردند. این، اما در حالی بود که صربستان، خیلی زود این امتیاز را به دلیل افزایش مهاجرت غیرقانونی ایرانی‌ها از این طریق به اروپا لغو کرد.

با این حال بسیاری از کارشناسان معتقدند، اعتباربخشی به پاسپورت بیش از هر چیز به وضعیت اقتصادی شهروندان یک کشور مربوط می‌شود. شرایطی که کشور ما در حال حاضر در آن گرفتار آمده است و به این جهت نمی‌توان امیدوار بود اعتباری بر روادید ایرانی‌ها ببخشد.