اخراج، تعلیق یا اقامت؟

سعیده علیپور

چهار ماه پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان، موج مهاجرت یا شاید بهتر است بگویم فرار شهروندان افغانستانی از این کشور، به طرق مختلف به هر سوی که راه گریزی فراهم باشد، ادامه دارد.

ناامنی، بیکاری و بی‌پولی از یک سو و فشار حکومت خودخوانده بر گروهی از شهروندان مخصوصا بر هزاره‌ها به نحوی است که برخی از آنها برای نجات جان خانواده و فرزندان‌شان حتی حاضر شدند گرسنگی و تشنگی و گذر از کوه‌های صعب‌العبور، را به جان بخرند و به کشورهای همسایه -غالبا ایران- وارد شوند.

هر روز چندین اتوبوس از شهر هرات در غرب افغانستان، صدها نفر را به مرز ایران منتقل می‌کنند و در آنجا قاچاقچیان آنها را در میان بار وانت‌، کامیون، صندوق عقب خودروی سواری مخفی و گاهی با پای پیاده از میان کوه‌ها و در تاریکی شب و به دور از چشم ماموران از مرز عبور می‌دهند. در این سفر پرمخاطره در کنار تشنگی و گرسنگی و ترس و بی‌خبری، اغلب چندین کودک هم همراهند؛ کودکانی که شاید هنوز نمی‌دانند وطن چیست و جلایش چه مصیبت‌ها در پی دارد؟

شورای پناهندگان نروژ (NRC) گزارش داده است که از زمان به قدرت رسیدن طالبان، روزانه چهار تا پنج هزار نفر از افغانستان به ایران فرار می‌کنند.

به گفته این نهاد در سه ماه اخیر حدود ۳۰۰ هزار نفر از افغانستان گریخته و بخش قابل‌توجهی از آنها هم به ایران وارد شده‌اند. در حالی که برخی قصد دارند از این طریق به سمت اروپا بروند، اما به نظر نمی‌رسد حتی قادر باشند از مرز ایران به سمت ترکیه هم حرکت کنند. ترکیه ماه‌هاست برای مقابله با موج مهاجرت افغانستانی‌ها بین مرزهای خود و ایران دیوارکشیده و خندق حفر کرده است. آن سوتر هم بسیاری از مهاجران دیگر در اردوگاه‌های یونان، سالهاست که در انتظار مجوز ورود به اروپا روزگار را به سختی می‌گذرانند. به همین دلیل بسیاری از این مهاجران ترجیح می‌دهند رحل اقامت را در ایران بیفکنند. هر چند در این کشور همزبان هم، فرش قرمزی برای آنها پهن نیست و در خیابان‌ها و اگر جایی برای اسکان یافته باشند، خانه‌ها و گوشه گوشه آن، نگران بازگردانده شدن به افغانستان هستند. در گزارش‌ها آمده است ایران هر هفته ۲۰ هزار تا ۳۰ هزار مهاجر غیرقانونی را به افغانستان بازمی‌گرداند. با این حال ایران با وجود شرایط سخت اقتصادی نقطه امید پررنگ‌تری برای مهاجرانی است که دل از وطن کنده‌اند.

وضعیت اتباع افغانستانی در ایران

با سلطه دوباره طالبان بر افغانستان، موج جدید مهاجرت اجباری از این کشور شکل گرفته و در مرداد ماه، مدیرکل امور مرزی وزارت کشور از ابلاغ دستور‌العملی به استان‌های خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی خبر داد که براساس آن در صورت حضور اتباع افغانستان در مرزها، آن‌ها به کشور خود بازگردانده خواهند شد.

پس از آن مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور، ایجاد اردوگاه‌هایی برای پذیرش آوارگان و مهاجران جدید افغانستانی را تکذیب کرد.

اما این اخبار مانع از ورود عمدتاً غیرقانونی سیل عظیمی از مهاجران افغان به ایران نشد. چندی پیش ابراهیم رئیسی در گفت‌وگو با صدراعظم اتریش اعلام کرد که«ایران تاکنون با وجود تحریم‌های ظالمانه، همه هزینه‌های مادی و معنوی مهاجران افغانستانی را متقبل شده است». با این حال هنوز ایران بخشنامه‌ کاملی در خصوص تعیین تکلیف این مهاجران ارائه نداده و این افراد با شرایط بسیار سخت و بلاتکلیفی‌ در حال گذران زندگی هستند.

براساس آمار کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل تا سال ۲۰۲۰ دو میلیون و ۵۰۰ هزار افغان به صورت رسمی و غیررسمی در ایران ساکن بودند. این آمار در حالی است که به نظر می‌رسد این رقم در ماه‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته است.

در این میان اغلب مهاجران افغانستانی، حتی آنهایی که با مدارک قانونی در ایران زندگی می‌کنند، از بسیاری از حقوق اولیه برخوردار نیستند. مهاجران اغلب دارای شغل‌های فصلی، کارگری و روزمزد بدون رعایت حقوق کار هستند. بسیاری از کودکان افغان جذب کارهای غیررسمی با سختی کار شده و از تحصیل باز می‌مانند و بسیاری از مهاجران بعد از گذشت چند دهه زندگی در فاقد مدارک رسمی هستند و حتی پس از دهه‌ها زندگی در ایران امکان شهروند رسمی شدن برای آنها وجود ندارد.

چرا ایران؟

با وجود شرایط سخت اقتصادی که در ایران وجود دارد و گریبان مهاجران را هم دو چندان می‌گیرد، اما بسیاری از مهاجران افغانستانی ترجیح می‌دهند در ایران بمانند در این باره غلام علی رسولی، کارشناس افغان می‌گوید: «مهاجران به علت مسدود بودن مسیر پاکستان و آسیای میانه برای مهاجرت به اروپا ترجیح می‌دهند که از طریق ایران راهی کشورهای دیگر شوند به همین علت همه روزه تعداد زیادی از پناهجویان افغان به ایران سرازیر می‌شوند».

وی اظهار داشت: «تعداد زیادی از مهاجران پس از سفر به ایران به علت نزدیکی فرهنگی و زبانی از ادامه مسیر به سوی ترکیه و اروپا منصرف می‌شوند، ضمن اینکه مهاجرت به این کشورها هم مخاطرات فراوانی دارد که اخبار آن را هر از چندی می‌شنویم».

مخالفت با حضور مهاجران  در تهران

اواخر مهر ماه معاون شهرداری تهران اعلام کرده باید مانع ورود مهاجران شد و آنها را از کشور اخراج کرد.

امین توکلی‌زاده، معاون فرهنگی و اجتماعی علیرضا زاکانی گفت: «دستگاه‌های مسئول موظف هستند که ابتدا جلو مهاجرت اتباع افغانستان به ایران را به هر نحو ممکن بگیرند و افرادی را که مهاجرت کرده‌اند، برگردانند و از مرزها رد کنند». این صحبت‌ها در حالی است که گفته می‌شود مقصد اصلی مهاجران افغانستانی معمولا پایتخت است و اتفاقا بسیاری از این مهاجران به صورت با کمترین مزد و مزایا در بخش‌های خدماتی شهرداری این شهر مشغول به کار هستند.

در هر حال به این نکته هم باید اشاره کرد که ایران میزبانی است که مردم آن خود در شرایط نابسامان اقتصادی زندگی و با تورم کمرشکن، فقر، بیکاری و انواع معضلات اجتماعی دست‌وپنجه نرم‌ می‌کنند و شاید خیلی برای پذیرایی از میهمانان پر رنج و غم افغان و همزیستی با آنها آمادگی نداشته باشد.

پزشکی که کارگری می‌کند

دیروز سایت دیده‌بان ایران در گزارشی از وضعیت امیرحسین نوشت، جوانِ افغانستانی 30 ساله‌ای که زمانی در کشور خودش در بیمارستان مرکزی دایکندی طبابت می‌کرد، اما ناگهان یک روز وقتی مشغول معاینه بیماران بود خبر افتادن کشور به دست طالبان را شنید. او سراسیمه با برداشتن مقداری از مدارکش به سمت خانه‌اش می‌رود. خانه‌ای که تا چند دقیقه قبل، یک حمله انتحاری در نزدیکی آن صورت گرفته بود.امیرحسین با هزار زحمت و بدبختی دست دو فرزند و همسرش را می‌گیرد و از مرزهای شرقی وارد ایران می‌شود. حالا او ساکن کرمان است، به دور از طالبان و با سیل عظیمی از مشکلات دیگر که دست کمی از آوار طالبان ندارد.

هنوز ایران بخشنامه‌ کاملی در خصوص تعیین تکلیف مهاجران افغان صادر نکرده  و این افراد با شرایط بسیار سخت و بلاتکلیفی‌ در حال گذران زندگی در کشور ما هستند

او در این باره می‌گوید: «زمانی‌که به ایران آمدم، با کمک یکی از آشناهایم توانستم به مدت یک ماه در خانه‌ای که زمانش تا آخر ماه به پایان می‌رسد، مستقر شوم. نمی‌دانم چطوری شکم زن و بچه‌هایم را سیر کنم. در لینکدین مطلبی بابت جویای کار گذاشتم. هر کاری باشد برای فرزندانم انجام می‌دهم مهم نیست که در افغانستان پزشک بوده‌ام، برای سیر کردن شکم خانواده‌ام کارگری هم می‌کنم».

سرگردان و منتظر

اما تعداد این افراد کم نیست. ایسنا هم دیروز گزارش تصویری با پاره‌ای از توضیحات در خصوص خانواده‌های مهاجری منتشر کرد که در ماه‌های اخیر از افغانستان گریخته و در قزوین مستقر هستند.در تصویری زن افغانی که همسرش را پیش از ورود طالبان از دست ‌داده بود به همراه ۸ فرزندش در زمین کشاورزی‌شان زندگی می‌کردند و وضعیت خوبی داشتند، اما طالبان پس از ورود به منطقه دایکندی، تمامی اهالی را از منطقه بیرون کردند و او خانواده اش چاره‌ای غیر از مهاجرت نداشتند.پدر خانواده دیگری می‌گوید: «هیچ وسیله‌ای نداریم اما امنیت جانی داریم. از طرفی خوشحال است که به ایران آمده و خانواده‌اش را سالم در کنار خود دارد، از طرفی نگران آینده بچه‌هاست».در این میان زنی معلم، فعال مدنی و صاحب یک موسسه خیریه در افغانستان هم هست که به ‌خاطر ترس از جان به خانه خواهر خود در ایران پناه آورده است.

در تصویر دیگر مادر ۶ فرزند که از بیم کشته شدن شوهرش به ایران فرار کرده است. سختی‌ راه او را غمگین و افسرده کرده و گریه امانش نمی‌دهد. وقتی از فرار تلخ حرف می‌زند، پا به پای مادر فرزندان هم گریه می‌کنند.

شورای پناهندگان نروژ (NRC) گزارش داده است که از زمان به قدرت رسیدن طالبان، روزانه چهار تا پنج هزار نفر از افغانستان به ایران فرار می‌کنند

خانواده‌ای پر جمعیت، اهل مزار شریف، ۲۰ روز را در ایران غریبانه گذرانده‌اند. آن‌ها با کمترین وسایل اولیه برای زندگی با ۴ فرزند کوچک روزگار می‌گذرانند. همسایه یک هموطن خود شده که برایش روزنه امیدی است.

 افرادی از این دست کم نیستند. آنها چند تن از هزاران نفری هستند که در ماه‌های اخیر به ایران آمده‌اند و نمی‌دانند دولت ایران چه سیاستی را در خصوص آنها در پیش خواهد گرفت. آنها را دوباره به سرزمینی که از آن گریزان شده‌اند باز می‌گرداند، در تعلیق همیشگی نگه می‌دارد یا آغوشش را به روی جمعیت جدید باز می‌کند.