حکایت بغض‌های در گلو مانده

سعیده علیپور

ناهید زنی است که همسر 52 ساله‌اش را بیش از یک ماه پیش در اثر کرونا از دست داد. یک ماه سخت پر از تشویش و غم. برای او که حتی شاهد به خاکسپاری همسرش بعد از 30 سال زندگی مشترک نبوده و در غم از دست دادنش، دوستان و اقوامش را در کنار خود نداشته و مراسمی برگزار نکرده، مرگ شهرام(همسرش) گویی در کابوسی شبانه رخ داده و آن را باور ندارد.

این ماجرای تنها او نیست. در ایام پیک کرونا در کشور تصاویر و فیلم‌هایی فراوانی از خانواده‌های عزاداری منتشر شد که بیش از هر چیز درمانده و غمگین از به خاکسپاری عزیزشان در غیاب نزدیکان و بدون برگزاری کوچکترین مراسمی بودند.

بر اساس آمار رسمی وزارت بهداشت نزدیک به پنج هزار نفر و بر اساس تخمین مرکز پژوهش‌های مجلس بیش از هشت هزار نفر در ایران جانشان را در اثر ویروسی از دست دادند که هنوز روش مقابله با آن و چند و چون کامل شیوعش در هاله‌ای از ابهام است. پس عجیب نیست اگر روش تدفین مردگان این ویروس به قولی منحوس هم، از حالت معمول خارج باشد و جان باختگان با احتیاط و به دور از حضور بستگان و آشنایان و با تدابیر شدید بهداشتی به خاک سپرده شوند.

ناهید می‌گوید که همسرش به دیابت مبتلا بوده و به نظر نمی‌رسید این دیابت چندان او را از زندگی باز دارد. اما سر و کله این ویروس پیدا شد و شهرام را در میانه اسفند ماه راهی یکی از بیمارستان‌های شمال ایران کرد و در همانجا جانش را از دست داد.

ناهید می‌گوید: «در روزهای ابتدایی همه می‌ترسیدیم. نگران بودم که خودم و فرزندانم هم مبتلا شده باشیم. در همین هول و هراس‌ها همسرم دفن شد. گفتند از نظر بهداشتی خطرناک است و ما در فاصله‌ای دور شاهد تدفین بودیم. هیچ‌کدام از مناسکی که انتظار می‌رفت انجام نشد. شرایط ویژه بود و ما خودمان هم نمی‌خواستیم در این شرایط کار خطرناکی صورت گیرد. اما پدیرش این موضوع بسیار برای من و فرزندانم و سایر اعضای خانواده سخت بود. کسی هم جرات نداشت برای تسلیت نزد ما بیاید. اغلب تسلیت‌ها تلفنی برگزار شد و تحمل اوضاع برای ما که باید در قرنطینه می‌بودیم بسیار سخت و جانکاه بود. گویی بغضی در گلویمان گیر کرده باشد».

آیا مردگان از کرونا ترسناکند؟

گرچه پس از درگیری چند ماهه با این ویروس، توصیه می‌شود که تدفین رفتگان از این بیماری نه تنها در ایران که در سایر نقاط دنیا نیز می‌تواند عادی و البته به دور از آداب افراطی برگزار شود. اما پس از ورود کرونا به کشور‌های مختلف دنیا ابهامات زیادی در خصوص آلودگی بیماران فوت شده سبب شد تا ترس وحشت فراوانی به وجود آید و حتی بسیاری از مراسم مرسوم در فرهنگ‌ها و ادیان مختلف به دلیل خطر شیوع بیماری نادیده گرفته شد.

حتی شایعاتی که در خصوص این بیماری شکل گرفت سبب شد تا در برخی از نقاط جهان با جنازه افراد متوفی بر اثر ویروس کرونا برخورد توهین‌آمیزی شود. به طوری که در ایران یا سایر نقاط دنیا شاهد بودیم که برخی از مردم با تدفین این مردگان در آرامستان‌های محلی مخالفت‌های شدیدی می‌کردند.

در همین باره سازمان بهداشت جهانی اعلام کرد: «تاکنون هیچ‌گونه اطلاعاتی مبنی‌بر اینکه اجساد مردگان عامل انتقال ویروس کرونا هستند، دریافت نشده و همچنین هیچ موردی دال بر اینکه شخصی در اثر تماس با فرد متوفی به ویروس کرونا مبتلا شده، گزارش نشده است». این سازمان در ارتباط با نگرانی مردم از برقراری ارتباط مستقیم با افراد متوفی با صدور دفترچه راهنمایی به ابهامات پاسخ داد و در بسیاری از توصیه‌ها میزان مراقبت فراتر از ضدعفونی دست و لباس و استفاده از ماسک نبوده است.

با این حال به دلیل تجمع افراد عزادار در این مراسم بسیاری از کارشناسان بهداشتی همچنان توصیه می‌کنند که برای جلوگیری از شیوع بیشتر، تجمع‌های عزاداری برگزار نشود و افراد برای عرض تسلیت از تلفن و روش‌های ارتباطی مجازی دیگر استفاده کنند .

توصیه‌های بهداشتی برای پیشگیری از شیوع کرونا مانع از توجه به خانواده‌های سوگوار شده و اغلب این خانواده‌ها علاوه بر داغ از دست دادن عزیزان خود، از بیم «انگ اجتماعی» اقدام به مخفی‌کاری یا مقابله هیجانی نامناسب در دوران سوگواری دارند

نحوه تدفین در ایران

در ایران نیز یکی از چالش‌های اولیه چگونگی برخورد با جنازه قربانیان کرونا و مدیریت مراسم و مناسک داغدیدگان آن بود. در ابتدای انتشار رسمی ورود کرونا به ایران بر مبنای دستور وزارت بهداشت ایران در تهران اجساد بدون شست و شو و غسل دفن می‌شدند. همین امر موجب واکنش‌های منفی شد تا از ۱۶ فروردین شست و شوی جنازه متوفیان کرونا بار دیگر آغاز شود.

چنانچه زهرا صدراعظم نوری، رئیس کمیسیون سلامت شورای شهر ‌تهران گفته بود: «شستشوی متوفیان تحت نظارت ستاد ملی مبارزه با کرونا و دو وزارتخانه بهداشت و نیرو انجام می‌شود. متوفیان عادی از صبح تا دو بعدازظهر در گورستان بهشت زهرا شست‌وشو داده می‌شوند و از دو ‌بعدازظهر تا شب هم فوت‌شدگان کرونا برای تغسیل آورده می‌شوند.»

اما انتشار این خبر نیز خود سبب بروز نگرانی‌هایی در خصوص آلودگی آب‌های زیرزمینی در بین شهروندان شد که در این باره محمد رستگاری، معاون نظارت و پایش اداره محیط زیست استان تهران اعلام کرده بود: «اداره محیط زیست استان تهران با همکاری شرکت آب و فاضلاب استان به صورت مستمر بر عملکرد تصفیه‌خانه بهشت زهرا نظارت می‌کند». از سوی دیگر سازمان بهشت زهرا نیز اعلام کرد که گندزدایی مستمر با دقت و هرروزه صورت می‌گیرد. علاوه بر این، ضدعفونی ‌پیش و پس از شست و شو و تست روزانه از کارکنان نیز انجام می‌شود. همچنین ناهید خداکرمی، رئیس کمیته سلامت شورای شهر تهران با بیان این‌که به صورت مدام سلامت تطهیرکننده، حمل‌کنندگان متوفی و قبرکن‌ها چک می‌شود، گفت: «خوشبختانه تا به امروز حتی یک نفر از تطهیرکنندگان نه مشکوک به کرونا بوده و نه به کرونا مبتلا شده است که این نشان می‌دهد تمامی موازین بهداشتی رعایت می‌شود».

خداکرمی با بیان این‌که قسمت تغسیل فوت‌شدگان کرونا مجزا از دیگر سالن‌ها است، ادامه داد: «آبی که برای غسل بیماران کرونایی استفاده می‌شود ضدعفونی شده و در تصفیه‌خانه تصفیه می‌شود و نماینده شرکت آب و فاضلاب نیز که در سازمان مستقر است بر این فرآیند نظارت دارد».

آثار روانی مرگ‌و‌میرهای ناشی از کرونا

اما در این میان توصیه‌های بهداشتی برای پیشگیری از شیوع کرونا مانع از توجه به خانواده‌های سوگوار شده و اغلب این خانواده‌ها علاوه بر داغ از دست دادن عزیزان خود، از بیم «انگ اجتماعی» اقدام به مخفی‌کاری یا مقابله هیجانی نامناسب در دوران سوگواری دارند و به طوری که خیلی از خانواده‌های عزادار، به دلیل فقدان مراسم سوگواری هنوز با ناباوری با باور مرگ عزیزانشان درگیرند.

در همین باره حسن عماری، روانشناس اجتماعی و سرپرست معاونت آموزش سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور گفت: «این روزها تاکید فراوان بر پیشگیری از شیوع بیشتر و قطع زنجیره انتقال توسط دولت‌ها و شبکه‌های بهداشتی و درمانی مانع از توجه به خانواده های سوگوار شده و به عنوان یک امر معمولی در سیر شیوع و تخریب این ویروس نگریسته می‌شود و حتی در برخی موارد متاسفانه با این تلقی که متوفی کنترل‌های مناسب و بهداشت فردی را رعایت نکرده و در نهایت منجر به فوت شده نیز مواجه هستیم و بیم آن هست که از دست دادن عزیزی به عنوان یک «انگ اجتماعی» بدل شده و خانواده‌ها به شکل طبیعی و برای فرار از این انگ سنگین، اقدام به مخفی کاری یا مقابله هیجانی نامناسب با این بیماری می‌کنند».

در ابتدای انتشار رسمی ورود کرونا به ایران بر مبنای دستور وزارت بهداشت ایران در تهران اجساد بدون شست و شو و غسل دفن می‌شدند. همین امر موجب واکنش‌های منفی شد تا از ۱۶ فروردین شست و شوی جنازه متوفیان کرونا بار دیگر آغاز شود

او با اشاره به نادیده گرفتن سوگ داغدیدگان ناشی از کرونا و انگ اجتماعی مرگ کرونایی ابه ایرنا گفت: «باید تا جایی که امکان دارد، سنگینی انگ اجتماعی را با کلمات ‌و جملاتی مثل همه گیر بودن، ناشناخته بودن، ویروسی بودن و جریان سریع انتقال بیماری کم کرد». این روانشناس اجتماعی با تاکید بر اینکه افرادی که می‌خواهند به بازماندگان و خانواده‌های متوفیان کرونایی ابراز همدردی کنند از طریق تماس تلفنی و ارتباطات مجازی تسلیت بگویند و دلسوزی نامناسب یا اظهارنظرهای غیرکارشناسی نداشته باشند گفت: «یکی از اصلی‌ترین مشکلات روانی پس از سوگ سرکوبی هیجانات است؛ افراد سوگواری غم و اندوه خود را با نزدیکان در میان بگذارند و مراسم عزاداری خانوادگی حتی با تعداد محدود اعضای خانواده برگزار کنند و همچنین سوگواران در شرایط کنونی به صورت غیرحضوری از مشاوره و راهنمایی متخصصان سلامت روان بهره‌مند شوند تا درد ناشی از سوگ برای آنها کاسته شود و دوران پیش آمده را سپری کنند».