قاره سبز در دوراهی ضرب‌الاجل ایران و فشار واشنگتن
اروپا در تنگنای برجـام
سیدمحمد میرزامحمدزاده
در طول یکسالی که ایالات‌متحده از توافق هسته‌ای با ایران خارج شده، بر اساس آنچه که حسن روحانی، رئیس‌جمهور کشور گفت، تهران صبر استراتژیک در پیش گرفته است؛ اما به نظر می‌رسد که حالا کاسه این صبر لبریز شده است.
آریانا طباطبایی، دانشمند سیاسی که بر توافق هسته‌ای ایران تمرکز دارد، در یادداشتی برای روزنامه آمریکایی نیویورک‌تایمز نوشت: روز چهارشنبه (هجدهم اردیبهشت ماه) روحانی اعلام کرد که ایران تعهدات خود به برخی از بندهای توافق را به تعلیق درمی‌آورد؛ البته هدف ایران راهی برای خروج ناگهانی از توافق یا هر نوع دیگر از خروج نیست؛ بلکه قصد دارد به کشورهای اروپایی که آنها نیز توافق را امضا کردند بگوید، دیگر نمی‌توانند کنار بنشینند و ایالات‌متحده تحریم‌هایش را اعمال و فشار را بر تهران افزایش دهد.
توافق هسته‌ای همچون بیشتر توافقات بین‌المللی کامل نیست؛ اما بیشتر مشارکت‌‌کنندگان در آن و البته بیشتر کشورهای جهان، آن را برای ثبات منطقه‌ای و امنیت بین‌الملل حیاتی می‌دانند و به همین دلیل است که آنها در مواجهه با تلاش‌های دولت ترامپ به منظور تخریب آن، سعی کردند که توافق را زنده نگه‌دارند.
اروپا تمایل دارد جلوی تحریم‌های آمریکا بایستد، اما ممکن است با غضب بزرگ‌ترین اقتصاد جهان مواجه شود و بازارهای آمریکا را از دست بدهد. راه رفتن بر طناب باریک برجام آسان نیست
روحانی پیامی شفاف به اروپا داد: اگر قرار نیست ایران از مشارکت در این توافق سودی ببرد، اروپا نیز بی‌منفعت خواهد ماند؛ بر همین اساس او اعلام کرد که ایران به ذخیره‌سازی بیشتر اورانیوم و آب‌سنگین فرای توافق می‌پردازد که هر دو آنها می‌توانند در ساخت تسلیحات هسته‌ای به کار برده شوند. پیش از این ایران میزان فرای توافق را به دیگر کشورها صادر می‌کرد. رئیس‌جمهور ایران همچنین به کشورهای اروپایی 60 روز مهلت داد تا گام‌هایی برای کمک به اقتصاد ایران بردارند؛ اقتصادی که تحت‌فشار تحریم‌های آمریکا کمر خم کرده است. روحانی گفت اگر این گام‌ها برداشته نشوند، کشورهایش اقدامات بیشتری را در دستور کار قرار می‌دهد که تخطی از توافق است و درنهایت از توافق به‌طور کلی خارج می‌شود.
اروپا با فشارهای رو به فزونی واشنگتن و حالا تهران برای انتخاب مسیر خود مواجه شده است. اگر اروپا راه آمریکا را در پیش گیرد، با مخاطرات پاره کردن توافقی مواجه می‌شود که آن را عاملی کلیدی برای امنیت و منافع اقتصادی خود می‌داند
حالا آیا اروپا می‌تواند توافق هسته‌ای را نجات دهد؟
سیاستمداران و سیاستگذاران از بروکسل تا لندن و برلین، همه می‌خواهند این کار را انجام دهند، اما کار آسانی نیست. اروپا در تنگنا است. در طول چند سال گذشته، دولت ترامپ تحریم‌هایی را بازگردانده که با امضای برجام آنها را برداشته بود؛ علاوه بر آن تحریم‌های جدیدی را نیز اعمال کرده است. اگر اروپا در مقابل این تحریم‌ها بایستد، ممکن است با غضب بزرگ‌ترین اقتصاد جهان مواجه شود و بازارهای آمریکا را از دست بدهد. اما اگر تعاملات تجاری خود با ایران را متوقف کند، تهران تمامی انگیزه‌ها برای ماندن در توافق را از دست می‌دهد؛ توافقی که اروپا آن را برای منافع خود حیاتی می‌داند.
اما شاید راهی برای برون‌رفت از این تنگنا باشد. روحانی در بیانیه روز چهارشنبه خود به‌صراحت عنوان کرد که انتظار ندارد اروپا تمام گره‌های اقتصادی ایران را باز کند؛ بلکه به‌طور تلویحی عنوان کرد که می‌خواهد اروپایی‌ها به میز مذاکره بازگردند و راه‌کار شفافی را برای ادامه توافق بدون آمریکایی‌ها تدبیر کنند. اگرچه روحانی این جمله را به صراحت نگفت، اما تلویحاً ابراز کرد که او به دنبال مذاکره به جای نتیجه‌ای مطلق از ضرب‌الاجل 60 روزه است. این بدان معنا است که اروپا می‌تواند گام‌هایی کوچک، اما به‌طور نمادین مهم، برای نشان دادن تعهد خود به ایرانیان برای حفظ توافق هسته‌ای بردارد. ایران به‌طور ویژه به دنبال کمکی از جانب اروپا برای غلبه بر محدودیت‌هایی است که ایالات‌متحده علیه بانکداری و حضور نفت ایران در بازارهای بین‌المللی اعمال کرده است.
اروپا چه می‌تواند انجام دهد؟
ابتدا می‌تواند مکانیسم اعتباری جدیدی را عملیاتی کند که به شرکت‌های اروپایی اجازه دهد صادرات خود را بدون دچارشدن به تحریم‌های آمریکایی به ایران گسیل کنند. اگرچه مقیاس این مکانیسم شاید در بدو کار محدود باشد و عموماً کالاهای انسانی همچون غذا و دارو را پوشش دهد، اما ایجاد آن شاهراهی اقتصادی حیاتی را برای ایران می‌گشاید و انگیزه‌ای برای اشتیاق به همکاری ایجاد می‌کند. ورود چنین کالاهایی همچنین به جامعه ایران نشان می‌دهد که غرب صرفاً مصمم به فشار بدون پایانی در دورنما نیست.
ایالات‌متحده هشدار داده است که این مکانیسم منطبق بر استانداردهای بین‌المللی مرتبط با پول‌شویی نیست و برهمین اساس می‌تواند منجر به تحریم آن‌هایی شود که از این کانال استفاده می‌کنند.، اما اروپا امید دارد و می‌تواند با فشار بر ایرانیان ظرف 60 روز آینده و سوق آنها به سمت این استانداردهای بین‌المللی، بر مسئله غلبه کند.
اتحادیه اروپا همچنین می‌تواند تلاش‌هایش را برای جلوگیری از افزایش تنش‌ها بین ایالات‌متحده و ایران افزایش دهد. در نبود هرگونه کانال ارتباطی بین تهران و واشنگتن، هرگونه ارتباط یا محاسبه اشتباهی می‌تواند به تشدید شرایط حساس و افزایش ریسک مقابله بیفزاید.
امضاکنندگان اروپایی برجام یک شاخص مهم به نفع خود دارند: تهران نیز نمی‌خواهد شاهد فروپاشی این توافق باشد. این توافق دستاورد دولت روحانی است، در واقع تنها موضوعی است که وی در دوران ریاست‌جمهوری خود به‌طور عملی به انجام رسانده است. وی می‌خواهد میراثش، همگرایی کشورش به اقتصاد جهانی باشد، موضوعی که قرار بود با توافق هسته‌ای به دست آید.
متأسفانه وی تحت شدیدترین فشارهای داخلی است. در کنار اروپا، دیگر مخاطبان حیاتی بیانات روز چهارشنبه روحانی، مردم ایران و به‌ویژه منتقدانی بودند که به باور خود، ضعف روحانی در مقابله با خصومت‌های آمریکا و بی‌تفاوتی اروپا درطول یکسال گذشته، آنها را به‌تنگ آورده بود.
حالا که وی پیامی محکم به اروپا فرستاده است، شاید بتواند اندکی زمان از منتقدان داخلی بخرد. حاکمیت ایران نیز قصد دارد حداقل تا نوامبر سال 2020 میلادی (آبان ماه 99) زمانی که تکلیف ریاست‌جمهوری ترامپ و تداوم سیاست وی در مورد ایران برای چهار سال بعد از آن مشخص می‌شود، توافق هسته‌ای را حفظ کند.
اروپا با فشارهای رو به فزونی واشنگتن و حالا تهران برای انتخاب مسیر خود مواجه شده است. اگر اروپا راه آمریکا را در پیش گیرد، با مخاطرات پاره کردن توافقی مواجه می‌شود که آن را عاملی کلیدی برای امنیت و منافع اقتصادی خود می‌داند. اگر راه حمایت از ایران را در پیش گیرد، ممکن است با بزرگ‌ترین اقتصاد جهان و بزرگ‌ترین تضمین‌کننده امنیت خود بیگانه شود. راه رفتن بر این طناب باریک آسان نیست، اما ریسک اقدام بالا است: اگر توافق از هم بپاشد، ریسک اقدام نظامی برای محدود ساختن برنامه هسته‌ای ایران بالا می‌رود.
دیدگاه تان را بنویسید