باز هم بیم از ناپایداری

زرناز غلامی

بازار جهانی نفت در هفته‌های اخیر نوسانات بسیاری را تجربه‌ کرد؛ به‌طوری‌که دیروز پس از اظهارنظر یک مقام نفتی روسیه مبنی بر احتمال افزایش تولید این کشور برای مقابله با آمریکا بر سر سهم بازار، قیمت‌ها کاهش پیدا کرد و این درحالی است که در آخرین روز هفته گذشته، شاهد افزایش قیمت نفت تحت‌تأثیر اوج‌گیری خشونت‌ها در لیبی و آمار اقتصادی مطلوب چین بودیم. دامنه این نوسانات طی هفته‌های اخیر به سطح تولید و تقاضا نیز رسید و اعلام احتمال افزایش تولید ازسوی چند کشور و تحولات سیاسی در برخی کشورهای تولیدکننده نفت؛ اخبار مرتبط با این ماده استراتژیک و تعیین‌کننده مناسبات بین‌المللی را دستخوش تغییرات بسیار کرد. 

اما آنچه در سال گذشته بر بازار نفت آثار چشمگیری به جا گذاشت، اعمال تحریم‌های نفتی علیه چند کشور از سوی ایالات متحده و به تبع آن کاهش تولید نفت در این کشورها بود.

ایران، تحریم‌ها  و سیلی که ویرانی بار آورد

بر اساس تازه‌ترین آمار ماهانه اوپک که چهارشنبه ۲۱ فروردین در سایت رسمی آن منتشر شد، تولید نفت ایران در ماه مارس (10 اسفند تا 11 فروردین)، روزانه ۲۸ هزار بشکه نسبت به فوریه (12 بهمن تا 9 اسفند) افت داشته و به ۲ میلیون و ۶۹۸ هزار بشکه رسیده است.

این رقم نسبت به تولید نفت ایران در ماه مارس پارسال نیز تقریبا ۱ میلیون و ۱۱۰ هزار بشکه کاهش نشان می‌دهد.

روند کاهش تولید طلای سیاه در ایران از آبان‌ماه گذشته که آمریکا تحریم‌های نفتی علیه کشور ما را به اجرا گذاشت و تنها به هشت کشور اجازه داد که برای شش ماه خرید نفت از ایران را به صورت محدود ادامه دهند؛ آغاز شد. 

در کشور ما بخش عمده تولید نفت در خوزستان انجام می‌شود و درحال‌حاضر بر اساس گزارش‌های رسمی، تعدادی از چاه‌ها در میدان آب تیمور، میدان منصوری و آزادگان زیر آب رفته و در منطقه اهواز ۳ نیز بخشی از خطوط لوله و چاه‌ها دچار آبگرفتگی و توقف تولید شده‌اند

بر اساس بررسی نشریه تخصصی پلاتس، صادرات نفت ایران در ماه مارس به 5 کشور معافیت گرفته چین، هند، ژاپن، کره جنوبی و ترکیه ۱.۷ میلیون بشکه بوده است که تقریبا برابر صادرات نفت ایران به این کشورها در ماه مارس پارسال است. اما نکته اینجاست که بر اساس آمارهای رسمی این کشورها و گزارش‌های خبرگزاری رویترز، متوسط صادرات نفت ایران به 5 کشور یاد شده در سه ماهه نخست معافیت‌ها (نوامبر، دسامبر، ژانویه) تنها ۷۶۶ هزار بشکه بوده، درحالی‌که این رقم در دوره مشابه سال قبل بیشتر از ۱ میلیون و ۶۵۰ هزار بشکه بوده است. آمریکا از مشتریان نفتی ایران خواسته بود واردات نفت از کشور ما را حداقل ۲۰ درصد کاهش دهند، اما این کشورها در سه ماهه ابتدایی معافیت‌ها، خرید نفت از ایران را بیش از 50 درصد کاهش دادند. با این حال 5 کشور یادشده طی ماه فوریه و به‌ویژه مارس خرید نفت از ایران را افزایش دادند تا از فرصت معافیت‌ها استفاده و افت چشمگیر خرید در ماه‌های ابتدایی معافیت را جبران کنند.

به هر حال بر اثر تحریم‌ها ذخایر نفت ایران در نفتکش‌های لنگر انداخته در خلیج فارس بی‌مشتری ماند و این امر بر میزان تولید نفت کشور سایه افکند. سیل‌ گسترده اوایل بهار نیز استان نفت‌خیز خوزستان را بی‌نصیب نگذاشت و بر ابعاد این کاهش تولید، افزود. بیژن زنگنه، وزیر نفت جمعه گذشته با اشاره به کاهش تولید نفت در برخی نقاط درگیر سیل خوزستان گفت که برای نخستین بار برخی لوله‌ها در این استان از نفت خالی شده‌اند. در کشور ما بخش عمده تولید نفت در خوزستان انجام می‌شود و درحال‌حاضر بر اساس گزارش‌های رسمی، تعدادی از چاه‌ها در میدان «آب تیمور» و بخشی از میدان منصوری و چاه‌های آزادگان زیر آب رفته و در منطقه اهواز ۳ نیز بخشی از خطوط لوله و چاه‌ها دچار آبگرفتگی و توقف تولید شده‌اند.

 یک تحلیلگر ارشد حوزه انرژی: «آمریکا ناچار است معافیت برخی کشورها مانند ترکیه و عراق را برای خرید نفت از ایران تمدید کند، اما ممکن است معافیت سایر مشتریان را تمدید نکند یا از آن‌ها بخواهد در یک بازه زمانی مشخص، میزان خرید نفت از ایران را کاهش دهند»

ونزوئلا و طعم خوش تحریم  بر مذاق آمریکا

آمریکا در ماه ژانویه سال جاری و در پی بروز ناآرامی‌ها در ونزوئلا تحریم‌های نفتی علیه این کشور را به اجرا گذاشت و طبیعی است که این اقدام بر تولید این کشور بحران‌زده و بازار نفت تأثیر چشمگیری داشت. اوپک چهارشنبه گذشته گزارش داد که تولید نفت ونزوئلا طی ماه مارس نسبت به فوریه ۲۸۹ هزار بشکه کاهش یافته و به ۷۳۲ هزار بشکه سقوط کرده است. تولید نفت ونزوئلا نسبت به متوسط تولید این کشور در سال گذشته نیز، ۶۲۲ هزار بشکه کاهش نشان می‌دهد. اوپک همچنین گزارش داده که تولید این سازمان در ماه مارس نسبت به فوریه ۵۳۴ هزار بشکه کاهش یافته است و نیمی از این کاهش مربوط به افت تولید ونزوئلا بر اثر تحریم‌های آمریکاست. عربستان و عراق نیز به خاطر توافق کاهش تولید نفت اوپک و کشورهای هم‌پیمان به رهبری روسیه، تولید خود را به شدت کاهش داده‌اند.

به گفته کارشناسان اگر واشنگتن تلاش کند تحریم‌ها علیه ایران و ونزوئلا را در چند ماه آینده تشدید کند یا جنگ در لیبی وخامت بیشتری بیابد، عرضه بازار در نیمه دوم سال ۲۰۱۹ محدودتر خواهد شد.

احتمال افزایش تولید  نفت اوپک 

خبرگزاری رویترز پنجشنبه گذشته از قول منابعی گزارش داد که اوپک و کشورهای هم‌پیمان به رهبری روسیه احتمالا تولید نفت خود را به خاطر افت تولید ایران و ونزوئلا افزایش می‌دهند.

اوپک و کشورهای هم‌پیمان اواخر سال گذشته تصمیم گرفتند تا تولید روزانه خود را در نیمه اول سال ۲۰۱۹ نسبت به سطح تولید ماه نوامبر پارسال حدود ۱.۲ میلیون بشکه کاهش دهند، اما گزارش‌های اخیر حاکی از افت چشمگیر تولید نفت ونزوئلا است و آمریکا نیز می‌خواهد ماه آینده صادرات نفت ایران را محدودتر کند. در همین زمینه آژانس بین‌المللی انرژی روز پنج‌شنبه گزارش داد که تولید روزانه نفت اوپک از ماه نوامبر تا ماه مارس سال جاری ۲.۲ میلیون بشکه افت داشته است. در این گزارش اشاره به «ماه آینده» از آن روست که مشخص نیست آمریکا در اردیبهشت‌ماه معافیت‌هایی که به مشتریان نفت ایران داده است را تمدید خواهد کرد یا خیر؟ یک تحلیلگر ارشد حوزه انرژی،  در این زمینه به ایسنا، گفته است: «آمریکا ناچار است معافیت برخی کشورها مانند ترکیه و عراق را تمدید کند، اما ممکن است معافیت سایر مشتریان را تمدید نکند یا از آن‌ها بخواهد در یک بازه زمانی مشخص، میزان خرید نفت از ایران را کاهش دهند.» نرسی قربان با اشاره به تولید نفت آمریکا افزوده است: «توجه به این نکته ضروری است که یک قطره از فرآیند تولید نفت در آمریکا، توسط دولت آمریکا صورت نمی‌گیرد و این کار برعهده بخش خصوصی است. بخش خصوصی آمریکا نیز به دنبال منفعت است و توجهی به تحریم‌ها و مسائل سیاسی ندارد. اگر بازاری پیدا کند، تولید خود را افزایش داده و به فروش می‌رساند.» گزارش‌ منابع دیگر نیز حاکی است که آمریکا می‌خواهد به شرط کاهش کمتر خرید نفت، معافیت تنها چهار یا پنج کشور مشتری ایران را برای شش ماه دیگر تمدید کند و صادرات ایران را به حدود ۵۵۰ تا ۸۵۰ هزار بشکه کاهش دهد.  تحریم‌ها و مشکلات غیرمنتظره می‌تواند کمک کند نقش عربستان به عنوان یک تولیدکننده تأثیرگذار، مؤثرتر شود.

وضعیت بازار نفت  شکننده است

آنچه مسلم است اینکه این روزها، تولید نفت جهانی از گسترش تحریم‌های آمریکا و اختلالات غیرمنتظره دیگر لطمه دیده که مانند پنج سال پیش قیمت‌ها را در کوتاه مدت بالا برده و زمینه را برای رکود بعدی آماده کرده است. به گزارش ایسنا، گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا نشان می‌دهد که عوامل برنامه‌ریزی نشده، تولید جهانی نفت را در مارس به میزان ۲.۸ میلیون بشکه در روز کاهش داد که کمتر از ۳.۳ میلیون بشکه در روز در فوریه بود، اما در مقایسه با ۱.۱ میلیون بشکه در روز در مارس سال گذشته، بالاتر به شمار می‌رود. اختلالات تولید در میان اعضای اوپک در مارس به ۲.۴۹ میلیون بشکه در روز رسید که دو برابر میزان مشابه در مارس سال ۲۰۱۸ است. در ماه‌های اخیر اختلالات اوپک و اختلالات کلی در روند عرضه نفت، به بالاترین سطح در حدود سه سال گذشته رسیده‌اند و یکی از بالاترین موارد اختلال در یک دهه گذشته هستند. آمار اداره اطلاعات انرژی آمریکا شامل ونزوئلا نمی‌شود که تولیدش روندی نزولی پرشتابی را طی می‌کند. همچنین احتمال تأثیر درگیری‌های دوباره در لیبی بر تولید و صادرات این کشور در چند ماه آینده را به حساب نیاورده است. بنابراین این آمار برآورد کمتری از گستردگی کاهش تولید غیرمنتظره داشته که باعث شده بازار نفت در ماه‌های اخیر دچار محدودیت عرضه شود.

اما مشکلات غیرمنتظره می‌تواند باعث شود بازار نفت موقتاً دچار محدودیت بیش از حد عرضه شود و قیمت‌ها را بالا ببرد و با پوشاندن ناترازی میان تولید و مصرف، به رکود متعاقب منجر شود. وزیر نفت کشورمان در آخرین اظهارنظر خود درباره بازار گفته است: «وضع بازار نفت شکننده است. هم‌اکنون ونزوئلا مشکل دارد، روسیه را تحریم کرده‌اند، لیبی ناآرام است و تولید بخشی از نفت آمریکا نیز از دست رفته است. این موارد نشان می‌دهد که وضع تولید و عرضه و تقاضا شکننده است. اگر بخواهند فشار را بر ایران اضافه کنند، این شکنندگی به طرز غیرقابل‌پیش‌بینی اضافه خواهد شد. نفت هر روز در بازار گران‌تر می‌شود که نشان‌دهنده نگرانی بازار است.» به هر حال به گفته کارشناسان، قیمت نفت بر مبنای عوامل مختلف تعیین می‌شود و تمام مسائل کنونی و وضعیت کشورهای تولیدکننده نفت مانند ونزوئلا و لیبی و هم‌چنین نزدیک شدن به اتمام مهلت معافیت‌های آمریکا برای مشتریان نفتی ایران در قیمت جهانی نفت تأثیرگذار است و چنانچه در حال حاضر شاهد روند صعودی قیمت نفت در بازارهای جهانی هستیم، همه عوامل مذکور در آن تأثیرگذار بوده است.

چنانچه هر کدام از عوامل تغییر کند، قیمت نفت نیز تغییر خواهد کرد. از سوی دیگر، تصمیمات سیاسی روسیه و عربستان روی بازار جهانی نفت و به تبع آن قیمت نفت تأثیرگذار خواهد بود. با پایان یافتن فصل زمستان نیز تقاضا برای نفت در بازارهای جهانی کاهش خواهد یافت که این عامل نیز به‌نوبه خود بر کاهش قیمت‌ها تأثیرگذار خواهد بود.