گزارش تحلیلی «توسعه ایرانی» از یک اتفاق ناگوار؛
حذف ایران از نقشه ترانزیت منطقه
نرگس رسولی
سال‌هاست که بحث حذف فیزیکی ایران از معادلات ترانزیتی منطقه مطرح است. هر چند پیش از این بارها کارشناسان در این زمینه هشدارهایی جدی را مطرح کرده‌اند، اما مسئولان با استناد به مجموعه فعالیت‌ها تاکید داشته‌اند که ایران به عنوان شاهراه ترانزیتی همسایگان است.
پرسش اما اینجاست؛ «ایران همچنان شاهراه ترانزیتی آسیاست؟»
وزیر راه و شهرسازی پاسخی متفاوت از همیشه به این پرسش می‌دهد. وی صریحا گفته است: «برای حذف ایران از نقشه ترانزیتی جهان برنامه‌ریزی کرده‌اند.» اشاره وی البته به مساله مبهم نشستن پرواز ترکیش ایر در فرودگاه باکو به جای فرودگاه امام خمینی بود. وی این اتفاق را شیطنت دانست و در اظهاراتی مبهم تاکید کرد: «یکی از نقشه‌های استکبار حذف ترانزیت زمینی و هوایی جمهوری اسلامی ایران است که باید بجنگیم و اجازه این کار را به آنها ندهیم.»
وی افزود: «اتفاقاتی در آسمان عراق افتاده که نمی‌توانم در رابطه با آن توضیح بدهم. به دلیل شرارت آمریکایی‌ها پروازهای عبوری از آسمان عراق با قیمت‌های بسیار نازل انجام می‌شود. این کار برای ضربه زدن به ایران توسط آمریکایی‌ها انجام شده است.»
در زمین چه می‌گذرد؟
نکته اینجاست که طی سال‌های متمادی برخی همسایگان ایران در تلاش هستند تا جایگزینی برای مسیر زمینی ایران بیابند. کم‌کاری‌های ایران در تعریف و اجرای پروژه‌های مشترک نیز البته در تحقق این هدف بی‌تاثیر نبوده است.
به نظر می‌رسد همسایگان از کم‌کاری‌های انجام شده در این حوزه نهایت سوء‌استفاده را کرده و با یافتن راه‌حل‌های جدید و البته همداستان شدن با یکدیگر حتی مزیت قیمت تمام شده ارزان گذر از ایران را نیز نادیده گرفته‌اند.
حذف ایران از معادلات ترانزیتی همسایگان اگرچه در ظاهر رنگ و بویی اقتصادی دارد، اما در کنه آن نقش و نگار سیاست موج می‌زند. گو اینکه نخستین جرقه‌های حذف فیزیکی ایران از معادلات تجاری - ترانزیتی زمانی زده شد که نقش اقتصاد در آتش‌بس قره باغ- ترکیه پررنگ‌تر شد.
با نگاهی عمیق به اصلی‌ترین مفاد آتش‌بس جنگ ارمنستان و آذربایجان، بهوضوح می‌توان به هدف اصلی سناریوی ازپیشطراحیشده پی برد؛ سناریویی که در ۲۴ آبان ۱۳۹۶، در عشق‌آبادِ ترکمنستان پی‌ریزی شد. در این زمان با امضای کشورهای افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه، متن آتش‌بس جنگ آذربایجان و ارمنستان تصویب شد. بر اساس مفاد پیش‌بینی شده در آتش‌بس امضاشده میان رؤسای جمهوری آذربایجان، روسیه و نخست‌وزیر ارمنستان، ایجاد یک کریدور حمل کالا و مسافر در خاک ارمنستان مقرر شد. این کریدور آذربایجان را به نخجوان وصل خواهد کرد. نظارت بر این کریدور برعهده قوای حافظ صلح روسیه گذاشته شد و در عمل نتیجه آن حذف استفاده از خاک ایران بود. این در حالی است که مسیر ایران تنها مسیر کوتاه زمینی است که نخجوان را به سرزمین مادری آذربایجان وصل می‌کند. نکته قابل توجه اینجاست که ترکیه به‌عنوان معمار و ذینفع اصلی این سناریو، تنها یک روز بعد از اعلام آتش‌بس قره‌باغ، اعلام کرد قصد احداث خط آهن از شهر «قارصِ» ترکیه تا نخجوان را دارد.
استارت حذف چه زمانی زده شد؟
کمی باید به عقب بازگردیم، به روزهایی که حمید بهبهانی وزیر راه و ترابری دولت نهم و البته استاد دانشگاه، خرسند از توافق‌های انجام شده برای احیای دوباره راه ابریشم، برای وزرای راه کشورهای همسایه فرش قرمز پهن می‌کرد و در عمارت‌های زیبا جلسات دیدار و گفت‌وگو ترتیب می‌داد؛ ایده دور زدن ایران از خطوط ترانزیتی در ذهن همتایان وی در کشورهای همسایه در حال تکمیل شدن بود.
در حالی که ایران حرف از دوستی می‌زدند و برای ترمیم مسیرهای بلاتکلیف مانده نقشه می‌کشیدند برخی خواب حذف ایران از مسیر ترانزیتی منطقه را می‌دیدند.
اشاره به این نکته ضروری است که با راه‌افتادن خط آهن باکو ـ‌تفلیس ـ قارص این خطر ملموس‌تر از همیشه حس شد و حالا بخش قابل‌توجهی از کالاهای صادراتی و وارداتی آذربایجان، هم به ترکیه و هم کشورهای اروپایی و آفریقایی از همین مسیر عبور می‌کند.
«راه‌لاجورد» هم به میان آمد
دورزنی‌های ترکیه به اینجا ختم نشد. ترکیه که روزی دست همراهی با دولت ایران داده بود برای دسترسی به آسیای مرکزی بدون حضور ایران، در نشستی در ترکمنستان، مسیر «راه لاجورد» را معرفی کرد تا رسما دسترسی‌ها به چهارراه ارزان‌قیمتی به نام ایران را کمتر از قبل کند آن هم با زنده کردن راه تاریخی تجارت سنگ لاجورد بدخشان.
می‌گویند ترکیه با تکیه بر انجمن کشورهای ترک‌زبان، با شعار اتصال این کشورها از ارومچی تا استانبول، طرح «راه لاجورد» را مطرح کرده که در آن با اتصال بنادر ترکمن‌باشیِ ترکمنستان و آکتائوی قزاقستان به بندر باکو و بهره‌بردارى کامل از آن، کریدور مسیر جاده‌ای ایران که بخشى از کریدور شرقى و غربی را شامل می‌شود، حذف خواهد شد.
به عبارت نزدیک‌تر به واقعیت، طرح راه لاجورد، طرح دور زدن ایران به عنوان بهترین و کوتاه‌ترین و به‌صرفه‌ترین مسیر تجارت از شرق به غرب از سوی کشورهای همسایه شمالی ایران است تا ترکیه بتواند به اهداف تاریخی خود در این منطقه دست یابد.
کارشناسان اقتصادی، هزینه اجرای این توافقنامه که با هدف دستیابی افغانستان به بازار اروپا از یک سو و راه جایگزین رسیدن به آسیای میانه برای ترکیه طراحی و امضا شده است را تا بیش از ۲ میلیارد دلار نیز برآورد می‌کنند.
ترکیه که روزی دست همراهی با دولت ایران داده بود برای دسترسی به آسیای مرکزی بدون حضور ایران، در نشستی در ترکمنستان، مسیر «راه لاجورد» را معرفی کرد تا رسما دسترسی‌ها به چهارراه ارزان‌قیمتی به نام ایران را کمتر از قبل کند؛ آن هم با زنده کردن راه تاریخی تجارت سنگ لاجورد بدخشان
مجتبی بهاروند، رئیس کمیسیون حمل و نقل، لجستیک و گمرک اتاق بازرگانی ایران چندی پیش گفته بود که راه لاجورد که برای دور زدن ایران طراحی شد در حالی افتتاح شده که مسیر ایران برای کامیون‌های افغانستان بسیار کوتاه‌تر است.
وی در یک کنفرانس خبری در این خصوص گفت: «مسیر کامیون‌های افغانستان زمانی مهم می‌شود که بدانیم هر کامیونی که از مرز دوغارون وارد کشور می‌شود تا از مرز بازرگان خارج شود، حداقل دو هزار دلار برای ایران درآمد دارد. البته ممکن است برای شروع، هر ماه ۱۰۰ کامیون عبور کند، اما در ادامه به چند هزار کامیون خواهد رسید که با تعریف مسیر جدید، ما این درآمد چشم‌گیر را از دست می‌دهیم.»
بهاروند افزود: «تحریم‌های داخلی مانند مقررات سخت و پیچیده، باعث شده کشورهای همسایه مسیر کوتاه ایران را دور زده و مسیرهای جایگزینی را پیدا کنند.»
کج‌مرامی‌های ترکیه به اینجا ختم نشده و گویا آنکارا به تنهایی کمر همت بسته است تا تهران را از همه مناسبات ترانزیتی حذف کند، به طوری که به‌تازگی این کشور تلاش کرده، با احداث مسیر جدید ترانزیت ریلی بین استانبول تا شیان چین و طبیعتا حذف ایران، صاحبان کالا را به سمت کریدور مدنظر خود سوق دهد. نخستین قطار باریِ ترکیه در تاریخ ۴ دسامبر ۲۰۲۰ و در آذر ۱۳۹۹ عازم چین شد، این قطار که حامل محصولات صادراتیِ ترکیهای بود، در تاریخ مذکور از مقصد استانبول حرکت و با پیمودن ۸۶۹۳ کیلومتر و عبور از پنج کشور (ترکیه، گرجستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و چین) پس از ۱۲ روز به استان «شیان چین» رسید.
پیگیری کنید
شاید در این میان واکنش فعالان اقتصادی -تجاری و البته فعالان بخش خصوصی بیش از دیگران بوده است و کار را به مجلس کشانده و حالا شادمهر کاظم‌زاده، نماینده مردم دهلران، آبدانان و دره شهر در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه در شرایط کنونی کشورهای همسایه و منطقه، در حال جایگزین کردن مسیرهای بین‌المللی در حوزه ترانزیت هستند، گفته است: «قطعا باید از موقعیت ژئوپلتیکی ایران برای توسعه حوزه ترانزیت بهره گرفت، اما متأسفانه تاکنون این امر محقق نشده است.
ایران در شرایط کنونی ظرفیت‌های بسیاری در حوزه ترانزیت هوایی، جاده‌ای و دریایی دارد و در برنامه ششم توسعه کل کشور نیز بر این مهم تأکید شده است، در شرایط کنونی جمهوری اسلامی در حال برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری برای بهره‌گیری از کریدور ترانزیتی شرق به غرب و شمال به جنوب است.»
دیدگاه تان را بنویسید