سهمیه‌بندی تنها راه‌حل نیست

امین قلعه‌ای

این روزها و به دنبال انتشار اخبار نگران کننده از رشد سرسام‌آور  مصرف بنزین، خبرهایی در مورد احتمال سهمیه‌بندی بنزین در رسانه‌ها مطرح است. سهمیه‌بندی بنزین در نخستین سال آغاز به کار دولت یازدهم و به دلیل مخالفت وزیر نفت با بنزین دو نرخی  متوقف و به مرور زمان کارت‌های سوخت کنار گذاشته شدند. حالا و در پی نگرانی‌های فزاینده در مورد رشد مصرف بنزین برخی از اظهارنظرها از بازگشت کارت سوخت به جایگاه‌های سوخت رسانی حکایت  دارد. سید کاظم دلخوش در این باره گفت: به دلیل اختلاف قیمت بسیار زیاد قیمت بنزین در کشور ما با کشورهای همسایه بخش زیادی از سوخت کشور ما قاچاق می‌شود. در حالی که این منابع متعلق به همه ملت هستند اما متاسفانه از آنها سوء استفاده می‌شود. وی با تاکید بر ضرورت رعایت حقوق مردم خاطرنشان کرد: ما در عین حالی که می‌خواهیم دولت دست به افزایش قیمت بنزین نزند می‌خواهیم برای جلوگیری از قاچاق سوخت برنامه عملی داشته باشد.این نماینده مجلس با بیان اینکه «دولت به دنبال سهمیه بندی بنزین است» تصریح کرد: دولت در حال حاضر باید در این زمینه برنامه ریزی کند. اگر قیمت بنزین در سهمیه بندی افزایش نیابد، قاچاق سوخت هم ساماندهی خواهد شد.

دلخوش یادآور شد: در واقع دولت این امکان را دارد که قیمت فعلی بنزین را برای سهمیه در نظر بگیرد تا جلوی قاچاق گرفته شود و مازاد آن را با قیمت آزاد در اختیار مردم قرار دهد. وی در پایان تاکید کرد که طبق قانون دولت اجازه سهمیه بندی و افزایش قیمت بنزین را دارد.

 سهمیه بندی بدون اصلاح قیمت پایه

در حالی که مصرف بنزین در کشور به شدت افزایش یافته است، مجلس و دولت همچنان در اصلاح قیمت بنزین جانب احتیاط را رعایت می‌کنند. در این بین مصرف بنزین در کشور همچنان رکورد می‌زند. ایرانی‌ها در تیرماه روزانه 91 میلیون و 700 لیتر بنزین مصرف می‌کردند که این رقم هر چند از میانگین جهانی بالاتر بود اما تعطیلات تابستانه و مسافرت‌ها این مقدار مصرف را تا حدودی توجیه می‌کرد. بر اساس تازه‌ترین آمار از مصرف بنزین در کشور در مهرماه هم روزانه 91 میلیون لیتر بنزین مصرف می‌شود. این آمار گواه این است که ایرانی‌ها در هر ساعت 3 میلیون و 790 هزار لیتر بنزین مصرف می‌کنند که این رقم 6 برابر میانگین مصرف بنزین در جهان است. اعلام این آمار در حالی است که به گفته مسئولان، بخش زیادی از این میزان مصرف بنزین، قاچاق می‌شود. ارزانی بنزین در ایران زمینه را برای افزایش قاچاق به کشورها فراهم کرده است. سال‌های پیش نیز، پدیده قاچاق بنزین رواج داشت. آنچنان که از صحبت‌های کاظم دلخوش نماینده عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس مشخص است، برخی تصمیم‌گیران معتقد هستند که تنها راه مقابله با قاچاق سوخت دو نرخی کردن آن است. موضوعی که البته مخالفان پروپا قرصی در میان کارشناسان اقتصادی دارد.  بهمن آرمان اقتصاددان در این مورد به توسعه ایرانی می گوید:« من با دو نرخی کردن کاملا مخالف هستم، این یعنی فساد. یادتان باشد در اقتصاد چند نرخی بودن یعنی فساد. فقط در یک شرایط جنگی است که باید بنزین را سهمیه‌بندی کنیم. حالا چگونه این فساد اتفاق می‌افتد؟ فرض کنید من به نام کشاورز از فرمانداری مجوز ده هزار لیتر بنزین سهمیه‌ای می‌گیرم، دو هزار لیتر آن را به بخش کشاورزی می‌برم و هشت هزار لیترش را به بازار آزاد. بنابراین فساد ایجاد می‌شود و من به شدت مخالفم.» 

آیا سهمیه بندی تنها راه حل است؟

  این یک قاعده جهانشمول است که دولت‌مردان معمولا علاقمند به استفاده از راه‌حل‌های آسان برای حل مشکلات هستند. سهمیه‌بندی  و دونرخی کردن قیمت بنزین ساده‌ترین راهکار برای مشکلی است که برای دهه‌ها اقتصاد ایران را آزار داده است. ایران دومین کشور بعد از ونزوئلا است که بنزین ارزان دارد. قیمت بنزین در ایران تنها 7 سنت است اما قیمت واقعی آن در کشورهای همسایه حدود 75 سنت است بنابراین بازار قاچاق سوخت از ایران به شدت گرم شده است. با این حال اما باید پذیرفت که سهم قاچاق از مصرف سرسام‌آور بنزین در کشور ما نباید بیش از 20 میلیون لیتر باشد. رقمی که البته بالاست اما آنچه مسلم است  مصرف 70 میلیون لیتر بنزین روزانه نیز برای هر کشور در حال توسعه‌ای فاجعه محسوب می شود. کارشناسان اقتصادی معتقد هستند که دولت برای اصلاح بنیادین مصرف بنزین در کشور باید مجموعه‌ای از راهکارها را در دستور کار خود قرار دهد که نخستین آنها آزادسازی قیمت بنزین است. بهمن آرمان، اقتصاددان در این مورد می‌گوید: «چیزی که مردم به آن احتیاج دارند پرداخت یارانه یا مصنوعی نگه داشتن قیمت‌ فرآورده‎‌های نفتی و استقراض از بانک‌ها و بانک مرکزی نیست، چرا که تمام این کارها منجر به کسر بودجه و در نهایت تورم بیش‌تر خواهند شد، بنابراین آن‌چه مردم از دولت انتظار دارند افزایش قیمت فرآورده‌های نفتی است، البته به یک شرط، آن هم این‌ که افزایش قیمت‌ها به مصرف بودجه جاری دولت نرسد یا در جای دیگری هزینه نشود.» وی در ادامه ضمن رد راه حل دو نرخی شدن سوخت گفت:« من به طور کلی این گونه اندیشه‌ها را مردود می‌دانم، به این دلیل که ما به اندازه کافی از این سیستم‎‌های چند نرخی آسیب دیده‌ایم، بنابراین باید تصمیم‌گیرندگان این ضرب‌المثل ایرانی را در نظر داشته باشند که مرگ یک‌ بار، شیون یک‌بار. قیمت را اصلاح کنند و جلوی این ‌گونه اندیشه‌ها که منجر به ایجاد رانت، فساد و قاچاق می‌شود را بگیرند. با قوانین علم اقتصاد نمی‌شود به شکل احساسی برخورد کرد.» مهدی پازوکی هم در ارتباط با راه حل مناسب برای کنترل مصرف سوخت به توسعه ایرانی می‌گوید:«من موافق افزایش تدریجی قیمت بنزین و سوق پیدا کردن آن به سمت قیمت‌های جهانی هستم به شرط آن‌ که تحولات مثبت در بخش‌های دیگر اقتصاد نیز اتفاق بیفتد. مثلا یارانه‌ها در ایران هدفمند نیست. ما امروز به 76 میلیون نفر از جمعیت 81 میلیونی ایران یارانه می‌دهیم، این کار خلاف است، یعنی یارانه‌ها نه تنها هدفمند نشده بلکه ما درحال توزیع پول هستیم. من اعتقاد عمیق دارم که یارانه حداکثر باید به سه دهک پایین درآمدی داده شود که الان یک دهک قابل شناسایی است، افراد تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی که مشخص هستند و طبق آماری که من دارم با خانواده‌هایشان حدود 11 میلیون نفر هستند، بقیه هم اگر خواستند یارانه بگیرند باید به کمیته امداد بروند و ثبت‌نام کنند که حداکثر 30 میلیون نفر خواهند شد. ما باید سعی کنیم کشور را درست و منطقی اداره کنیم، الان قیمت بنزین به لحاظ اقتصادی با سایر قیمت‌ها هم‌خوانی ندارد. امروز مثلا در ژاپن قیمت یک باک ماشین بنزین سه برابر یک پرس غذا در رستوران می‌شود، در ایران داستان برعکس است، یعنی اگر 30 لیتر بنزین در باک ماشینتان می‌ریزید سه برابر آن باید پول یک پرس غذای خوب را بدهید.»

  بسته اقدامات مورد نیاز برای کنترل مصرف سوخت

همان‌طور که گفته شد، اصلاح قیمت اولین اقدام از مجموعه اقداماتی است که دولت باید به منظور کنترل مصرف سوخت در کشور انجام دهد. در این  بین  می‌توان به مجموعه‌ای از اقدامات دیگر نظیر اصلاح شرایط خودروسازی در کشور یا ایجاد آزادراه‌های بین شهری اشاره کرد که هر دوی  این موارد از سوی کارشناسان اقتصادی به عنوان ضرورت‌های بهینه‌سازی مصرف سوخت مورد تاکید هستند. بهمن آرمان در این باره می گوید:« ما چرا نمی‌خواهیم به این نتیجه برسیم که کاهش مصرف در ایران و رساندن آن به استاندارهای جهانی از طریق ساخت آزادراه‌ها و شبکه‌های ریلی و منطقی کردن قیمت بنزین ممکن است. به طور مثال من با وزارت راه و شهرسازی نشسست‌هایی داشته‌ام، در آن‌جا گفتم که با توجه به قیمت پایین فرآورده‌های نفتی در ایران نمی‌توانیم در رانندگان کامیون‌ها یا اتوموبیل‌ها برای استفاده از آزادراه ایجاد انگیزه کنیم. آزادراه اصفهان-شیراز که در دست اجراست و انشاالله امسال افتتاح می‌شود مسیر را 120 کیلومتر کاهش می‌دهد. من تصور نمی‌کنم اگر ما بتوانیم به مردم بگوییم که ما این پول را از شما می‌گیریم و صرف ایجاد اشتغال، شبکه‌های آزادراهی و ریلی می‌کنیم، با یک خیزش همگانی روبرو شویم. آن‌چه که مردم را بیشتر آزار می‌دهد مساله بیکاری و فساد ناشی از آن است. علاوه بر آن تصور کنید که در ایران در هر 45 دقیقه یک نفر به صورت مستقیم در اثر تصادف در جاده‌های کشور می‌میرد، حالا بماند که چه تعدادی بعدا در بین راه یا بیمارستان فوت می‌کنند یا معلول می‌شوند و هزینه‌های سنگینی را به اقتصاد کشور وارد می‌کنند. خب مقدار زیادی از این مساله متاثر از جاده‌های ما است. این جاده‌ها برای زمانی ساخته شده‌اند که حداکثرسرعت اتوموبیل 120 کیلومتر بوده است، در حالی که الان اتوموبیل بی کیفیتی مانند پراید می‌تواند تا 140-150 کیلومتر هم سرعت بگیرد و طبیعی است که در این جاده‌ها چنین سرعتی منجر به تصادف می‌شود.