شهر سوخته؛
میراثی چند هزار ساله و مملو از شگفتی
مسئول کاوش در بخش مسکونی شهر سوخته با اشاره به یافته‌های آخرین فصل کاوش در این محوطه میراث جهانی، از کشف نخستین سفال با نقوش انسانی، پیکرک‌های حیوانی و انسانی و البته اثر مهر با نقش گل چهارپر خبر داد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، آخرین فصل کاوش در شهر سوخته آبان و آذر ۱۳۹۸ رقم خورد تا تیم باستان‌شناسان بعد از سال‌ها کاوش در بخش‌های مختلف بخش مسکونی این‌بار به سراغ بخش شرقی منطقه مسکونی شهر سوخته بروند و به یافته‌های متنوعی از خرده سفال و نقش مهر گرفته تا پیکرک‌ها و زیورآلات و البته تنها سفال با نقش انسانی در شهر سوخته دست یابند.
حسین مرادی، دکترای باستان‌شناسی و مسئول کاوش در بخش مسکونی شهر سوخته، با اشاره به آنکه در آخرین فصل از کاوش در شهر سوخته به دلیل مسائل مالی و سوالاتی که در ذهن باستان‌شناسان مطرح بود، کاوش در گورستان شهر سوخته انجام نشد، گفت: با مشورت و نظر سیدمنصور سیدسجادی، کاوش‌ها را در بخش مسکونی شهر سوخته متمرکز کردیم. هرچند فصل‌های گذشته که در بخش مسکونی شهر سوخته کاوش داشتیم بخش‌های مرکزی و شمالی مورد کاوش قرار گرفت و این روند حدود ۱۰ سال به طول انجامید و گزارش‌ها و مقالات کشفیات نیز منتشر شد، اما در آخرین فصل کاوش، بخش مسکونی شرقی و بخصوص لایه‌های مرتبط با دوره یکم، که دوره شکل‌گیری شهر سوخته را شامل می‌شود را مدنظر قرار دادیم تا بتوانیم به روند شکل‌گیری شهر سوخته و اینکه چگونه این شهر توانست تبدیل به یک محوطه سکونتی بزرگ در فلات ایران شود، پی ببریم.
او تصریح کرد: باتوجه به ترانشه‌های کوچک که سال‌های قبل در بخش مسکونی شرقی برای بررسی زده بودیم، کاوش اخیر را با دقت بیشتری آغاز کردیم تا بتوانیم بیشترین اطلاعات را از دوره یکم شهر سوخته که ۳۲۰۰ تا ۳۰۰۰ پیش از میلاد را دربرمی‌گیرد به دست بیاوریم. در کارگاه‌های کاوش باستان‌شناسی با حفاری تا عمق چهار و چهار و نیم متر (۴۳۵ سانتیمتر) از سطح ترانشه موفق شدیم تا خاک بکر منطقه پیش برویم. این در حالی است که در حفاری‌های شهر سوخته در بخش مسکونی تاکنون نتوانسته بودیم به خاک بکر برسیم و این اولین بار بود که حفاری‌های باستان‌شناسی تا عمق خاک بکر پیشرفت. لایه‌نگاری‌های اولیه و گردآوری اطلاعات، مواد و داده‌ها انجام شد. در حال حاضر نیز منتظر نتایج تست تاریخ‌گذاری رادیوکربن هستیم. این بخش به همت پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری انجام شده است. هرچند فکر می‌کنیم ممکن است نمونه‌هایی با تاریخ‌هایی قدیمی‌تر از ۳۰۰۰ یا ۳۲۰۰ پیش از میلاد نیز به دست آورده باشیم.
این باستان‌شناس در پاسخ به این سوال که باتوجه به رسیدن به خاک بکر در بخش شرقی منطقه مسکونی شهر سوخته آیا توانستیم به این پرسش پاسخ دهیم که نخستین ساکنان شهر سوخته چه افرادی بودند، گفت: هنوز به لحاظ ژنتیکی به این پاسخ دست پیدا نکرده‌ایم اما بر اساس مطالعاتی که در گورستان انجام شد و مطالعات ژنتیک باستان‌شناسی بسیار محدودی که روی اسکلت‌های شهر سوخته انجام شد، می‌دانیم این آدم‌ها ارتباط‌هایی با آسیای مرکزی و جنوب ترکمنستان امروزی داشتند. حتی با ناحیه افغانستان و جنوب آن یعنی بلوچستان و مکران داشتند. حتا این احتمال را می‌دهیم که از خوزستان و بین‌النهرین نیز افرادی برای سکونت به منطقه آماده باشد.
آخرین یافته‌های باستان‌شناسی شهر سوخته
مرادی در خصوص یافته‌های آخرین فصل کاوش در بخش شرقی منطقه مسکونی شهر سوخته نیز گفت: مانند همه بخش‌های شهر سوخته عمده یافته‌های ما قطعات سفال، پیکرک، اثر مهر، اشیا و ابزارهای سنگی، ابزارهای چوبی است. پیکرک‌های بدست آمده، انسانی و حیوانی هستند که بازتاب دهنده سنت‌های پیکرک‌سازی آسیای میانه و جنوب ترکمنستان ۵ هزار سال پیش و بازتاب دهنده سنت‌های بومی شهر سوخته و البته چند قطعه که بازتاب‌دهنده سنت‌های خوزستان و بین‌النهرین است. پیکرک‌های حیوانی بعضا گاو، گوسفند و گراز است و پیکرک‌های انسانی زن و مرد است. پیکرک‌های زن‌ها در حال نشسته و ایستاده است و پیکرک‌های مردها نیز همان استایل فیگوراتیو شهر سوخته است که ایستاده هستند و بعضا یک شال به دور کمرشان بسته شده. پیکرک‌های مرد با دستان باز و کشیده که شکل سر و بدن آنها مانند یک مار است که بدنش را افراشته کرده. در عین حال با یکسری مهرهای آغاز ایلامی روبهرو شدیم که نقشی از گل‌های چهار پر را نشان می‌دهند. این مهرها نشان از ارتباط شهر سوخته با مناطق غربی ایران مانند خوزستان و فارس را در سه هزار سال پیش از میلاد نشان می‌دهد. همچنین سفال‌هایی به دست آوردیم که گواهی بر تاثیر فرهنگ‌های همجوار بر دوره شکل‌گیری شهر سوخته هستند.
وی با اشاره به کشف تعداد اندکی سفال سالم در بخش شرقی منطقه مسکونی شهر سوخته گفت: این سفال‌ها بومی شهر سوخته هستند. البته ۹۹% سفال‌های به دست آمده قطعه سفال هستند و سفال سالم نیستند چراکه این اشیاء در عمق بیش از ۴ متری به دست آمده‌اند و بر اثر فشار خاک شکسته‌اند. البته در لایه‌های قدیمی این بخش موفق شدیم تیرک‌های چوبی درخت گز را پیدا کنیم که نشانی از سوختگی ندارند اما پوسیده‌اند. احتمال می‌دهیم بعد از پایان این دوره و تخریب‌های انجام شده آوار زیر خاک دفن و دوره‌های بعد روی لایه‌های بعدی شکل گرفته است.
مسئول کاوش در بخش مسکونی شهر سوخته در ادامه از کشف یک قطعه سفال با نقش انسانی خبر داد و گفت: این یافته تنها سفال با نقش انسانی است که در شهر سوخته به دست آمده و ازجمله یافته‌های نادر به حساب می‌آید. این سفال نیز متعلق به ۵ هزار سال پیش است. این نقش مشابه با نقوش انسانی اسپیدژ در نزدیکی ایرانشهر و بمپور است حتی با برخی از سفال‌هایی که در پاکستان به دست آمده، شباهت دارد.
مرادی درخصوص آثار بدست آمده از مهرها در بخش شرقی منطقه مسکونی شهر سوخته نیز گفت: آثار روی مهرها بیشتر اشکال هندسی هستند. در عین حال نقوش موسوم به گل‌های چهارپر که تاریخ آنها به حدود ۳ هزار پیش از میلاد بازمی‌گردد نیز به دست آمد. نقوش گل‌های چهارپر در همان بازه تاریخی در مناطق دیگری مانند میانرودان، خوزستان، ملیان فارس و حتی عمان برای داد و ستد کالا مرسوم بود. در واقع می‌توان گفت با یک شبکه گسترده از مبادله کالا در پنج هزار سال پیش روبهرو هستیم که از بین‌النهرین شروع می‌شد و کانون آن در فارس بود و حتی تا بلوچستان و پاکستان ادامه می‌یافت. حوزه فرهنگی که در پیش از تاریخ بین‌النهرین و خوزستان را به بلوچستان و پاکستان وصل می‌کرد.
اشیایی باستانی از فرهنگی وسیع
این باستان‌شناس اظهار کرد: از آنجا که موقعیت شکل‌گیری شهر سوخته در ۵ هزار سال پیش در سیستان و بلوچستان به گونه‌ای بود که زمین‌های کشاورزی وسیعی داشت و آب نیز در دسترس بود از این رو این منطقه پتانسیل خوبی برای سکونت و کشاورزی در اواخر هزاره چهارم داشت. از این رو افراد از مناطق مختلف به اینجا آمدند و ساکن شدند. طبیعتا هر یک از این افراد سنت‌های فکری، عقیدتی و مواد فرهنگی را با خود به شهر سوخته آوردند. چنانکه علاوه بر آثاری که مربوط به مردمان بومی منطقه و ساکنان اصلی شهر سوخته است، سفال‌ها و اشیایی به دست آوردیم که به احتمال خیلی زیاد از بلوچستان و پاکستان است. همچنین مواد فرهنگی به دست آوردیم که ریشه آن به جنوب آسیای مرکزی مانند کپه داغ، مرو و حتی دوره نمازگاه ۳ (جنوب ترکمنستان) بازمی‌گردد.
به گفته مسئول کاوش در بخش مسکونی شهر سوخته، در لایه‌های پایینی کاوش‌های انجام شده، استخوان‌های حیوان‌های بزرگ بخصوص گاو، زیاد است. این یافته‌ها این احتمال را افزایش می‌دهند که به دلیل باتلاقی بودن منطقه، نیاز بود تا از حیوان‌های بزرگتر مانند گاو برای شخم زدن زمین استفاده شود. این امر نشان از مستعد بودن منطقه برای کشاورزی‌های گسترده برای جمعیتی کلان را دارد. شکل شهرنشینی، شهر سوخت از ۲۷۰۰ پیش از میلاد آغاز و تبدیل به کانون جمعیتی بزرگ در منطقه شد. از همین دوران است که هویت فرهنگی شهر سوخته شکل گرفت و آنچه که به عنوان سنت سفال شهر سوخته می‌شناسیم شکل و شمایل خود را پیدا کرد. البته در لایه‌های بالایی کاوش‌ها مهره‌های سنگی یک گردنبند را نیز بدست آوریم که باتوجه به آنکه در لایه‌های بالایی کشف شد قدمت آن به ۵ هزار سال پیش نمی‌رسد.
باستان‌شناسان در شهرسوخته چه می‌کنند؟
مدیرپایگاه میراث‌جهانی شهر سوخته با اشاره به ادامه کاوش باستان‌شناسان در بخش مسکونی و یادمان این پایگاه گفت: براسای یافته‌های جدید توانستیم به اطلاعاتی از دوره‌های نخست استقرار در شهر سوخته دست یابیم. در این میان بازپیرایی موزه شهر سوخته را در دست داریم.
مجید کلانوری با اشاره به آنکه طی دوساله گذشته که مسؤولیت این پایگاه را به عهده گرفته است مجموعا حدود ۵۰ میلیارد ریال از منابع ملی در معاونت میراث فرهنگی کشور و حدود ۳۰ میلیارد ریال از منابع استانی در حوزه زیرساختی معاونت سرمایه‌گذاری استان جهت شهر سوخته و حریم منظر آن اعتبار تخصیص داده شده است، گفت: شهر سوخته تنها سایت باستان‌شناسی کشور است که حفاری علمی باستان‌شناسی آن به شکل مستمر تقریباً همه ساله متوقف نشده و ادامه دارد. هر سال هیات مشترک باستان‌شناسان ایرانی و ایتالیایی، به سرپرستی سیدمنصور سجادی بنا به مجوز صادره از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور اقدام به انجام این مهم می‌کنند.
کلانوری با اشاره به آنکه کاوش‌های انجام شده، قطعا نیازمند حفاظت است، گفت: اولویت نخست کار ما در پایگاه میراث‌جهانی شهر سوخته حفاظت از این بخش‌ها بود. از سوی دیگر شهر سوخته یک سایت میراث‌جهانی است و توقعی که از آن وجود دارد فراتر از سایر سایت‌های ملی کشور است. بنابراین توجه به زیرساخت‌های لازم اولویت بعدی است که براساس طرح‌های مصوب ازجمله سایت موزه شهر سوخته، پلان مدیریتی آن و... سیاستگذاری اصلی مشخص و اولویت‌بندی شده است. براساس چشم انداز کوتاه مدت، میان مدت، درازمدت ما پروژهای عمرانی- زیرساختی را در دستور کار داریم بر این اساس با همکاری معاونت سرمایه‌گذاری و طرح‌های استان بازسازی آمفی‌تئاتر شهرسوخته که طی سال‌های گذشته دچار آتش‌سوزی شده و از بین رفته بود را آغاز کردیم و امیدواریم تا بهمن ماه ۹۹ آن را برای افتتاح آماده کنیم.
مدیرپایگاه میراث‌جهانی شهر سوخته ادامه داد: ضمن آن سعی ما برآن بود تا بتوانیم شهر سوخته را تبدیل به محفلی برای آموزش دانشجویان باستان‌شناسی و مرمت آثار کنیم؛ از این رو درصدد راه‌اندازی کارگاه‌های مرمتی در مجموعه هستیم که نیازمند زیرساخت است. با توجه به آنکه یافته‌های باستان‌شناسی شهر سوخته خیلی زیاد است اشیایی که قابلیت نمایش دارند در موزه‌‌ها به نمایش درمی‌آیند و اشیایی که قابلیت مطالعاتی دارند در کارگاه‌های مرمت مورد مطالعه و حفاظت و مرمت قرار می‌گیرند. از طرف دیگر شهر سوخته تنها مرکز گیاه‌باستان‌شناسی کشور را نیز در خود جای داده است، سایر سایت‌های کشور نیز یافته‌های خود در این حوزه را برای مطالعه به مرکز شهر سوخته می‌فرستند. همچنین او از بازپیرایی موزه شهر سوخته نیز خبر داد و درخصوص وضعیت موزه شهر سوخته گفت: بازپیرایی موزه را انجام دادیم. چنانکه بر اساس یافته‌های جدید باستان‌شناسی موزه‌گردانی انجام شد و اشیای شاخص‌تر را برای نمایش گذاشتیم و درعین حال بخشی به نام تداعی زندگی در شهر سوخته که نوآوری در نمایش است و با ترکیب نور و سایه است را اجرا کردیم. تصویر شماتیکی از زندگی مردم در جهان باستان روی تابلوهایی که پشت آن لامپ روشن می‌شود، به نمایش گذاشته شده که مورد توجه بازدیدکنندگان کودک و نوجوان قرار گرفته است.
کتاب از نوع باستان‌شناسی شهر سوخته
سیدمنصور سید سجادی (مسئول کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر سوخته) نیز با اشاره به آنکه اخیرا سه کتاب جدید درباره باستان شناسی سیستان و بلوچستان منتشر شده است، گفت: کتاب اول مجموعه مقالاتی در باره کاوش‌های اخیر شهر سوخته است که به کوشش من و انریکو اسکالونه به دو زبان فارسی و ایتالیایی و چکیده‌هایی به فارسی، انگلیسی و ایتالیایی منتشر شده است. مجموعا ۱۲ مقاله به فارسی و ۱۱ مقاله به ایتالیایی در این کتاب منتشر شده است که اعضای گروه باستان‌شناسی شهر سوخته نوشته‌اند. عمده مقالات این کتاب درباره مطالعات میان رشته‌ای است. این کتاب از طرف گروه باستان‌شناسی شهر سوخته و پژوهشکده باستان‌شناسی و دانشگاه سالنتوی ایتالیا منتشر شده است.
او ادامه داد: کتاب دوم به نام هشت گفتار در باستان شناسی سیستان و بلوچستان و دارای هشت فصل است. کتاب مزبور قبلا در سال ۱۳۷۴ منتشر شده بود اما با توجه به کاوش‌ها سال‌های اخیر فصول چهارم و پنجم کلا بازنویسی شد و سایر فصول نیز مورد بازبینی قرار گرفت. از مشخصات این کتاب، کتابنامه مفصل آن در باره سیستان و بلوچستان است. کتاب از سوی انتشارات پل فیروزه موسسه آبی پارسی در ۴۸۷ صفحه منتشر شده است.
سیدسجادی درخصوص سومین کتابی که در این خصوص منتشر شده است نیز گفت: کتاب سوم، ترجمه کتاب کاوش‌ها تپه بمپور نوشته بیاتریس دکاردی است که نتایج کاوش‌های خود در این تپه بلوچستان را در این کتاب آورده است که منبعی کلیدی و بسیار مهم درباره باستان‌شناسی بلوچستان به شمار می‌رود. این کتاب توسط حسین مرادی (باستان‌شناس و معاون گروه باستان‌شناسی شهر سوخته) به فارسی ترجمه شده است. کتاب بمپور از سوی انتشارات پل فیروزه موسسه آبی پارسی منتشر شده است.
دیدگاه تان را بنویسید