«مردی ز شهرهرگز و از روزگار هیچ» آرام گرفت

افسانه فرقدان

«ای با گردون فکنده پنجه/ سرپنجه خویش کرده رنجه

در تاب و شکنج روزگاران/ مانده بی تاب و در شکنجه

غم‌هایت آمده ز عمان/ شادی‌هایت شده به طنجه»

(مظاهر مصفا)

دکتر مظاهر مصفا، استاد سالیان طولانی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران که در یکم فروردین 1311 در تفرش زاده شده بود، در هشتم آبان ماه 1398 بدرود حیات گفت تا قلمرو زبان و ادبیات فارسی از عرصه بزرگی دیگر خالی شود. شاید کمتر کسی در ایران دکتر مظاهر مصفا را به‌عنوان شاعر بشناسد؛ اما شعرهای او در بین فارسی‌زبانان افغانستان و هند شهرت بسیار دارد. 

با درگذشت این استاد فقید زبان و ادبیات فارسی ضروری است که به معرفی آثار باقی مانده از ایشان پرداخته شود.

قصه زندگی

مظاهر مصفا در زمانی که تنها ۴۰ روز از تولدش می‌گذشت، خانواده‌اش به قم نقل‌مکان کردند. پدر وی در اداره‌«سجل‌احوال» (سازمان ثبت احوال)  کار می‌کرد. 

مصفا دوران تحصیلات اولیه‌خود را در مدرسه‌حکیم نظامی قم سپری کرد و سپس دوران متوسطه را در دارالفنون گذراند و به دانشسرای عالی رفت و به تحصیل در رشته‌ادبیات مشغول شد؛ و تحصیلات خود را در رشته‌زبان و ادبیات فارسی تا اخذ درجه‌دکتری از دانشگاه تهران ادامه داد و با تأییدیه‌بدیع‌الزمان فروزانفر به پایان‌نامه‌وی با عنوان «تحول قصیده در ایران»، موفق شد مدرک دکتری خود را اخذ کند. 

هم‌زمان با ادامه‌تحصیل، به استخدام آموزش و پرورش درآمد و مدتی هم رئیس اداره فرهنگ قم بود و چندی هم ریاست مدرسه عالی قضایی قم را به‌عهده داشت.

وی فرزند اسماعیل مصفا و برادرزاده نکیسای تفرشی(خواننده مشهور دوره قاجار و پهلوی اول) و نوه حاج ملارجبعلی تفرشی(تعزیه‌خوان مشهور در دربار ناصری و تکیه دولت و همچنین موذن مخصوص محمدعلی شاه قاجار)است. برادر بزرگ‌تر وی ابوالفضل مصفا (مصفی)، و خواهر وی خانم مصفا (مادر فؤاد حجازی، آهنگساز) از استادان زبان و ادبیات فارسی هستند. او در جوانی با دکتر امیربانو کریمی (استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران)، دختر امیری فیروزکوهی (شاعر معروف معاصر)، ازدواج کرد و از وی صاحب فرزندانی شد که از آن جمله‌اند: علی مصفا (بازیگر سینما و تلویزیون و همسر لیلا حاتمی)، کیمیا مصفا، گلزار مصفا دارای مدرک دکتری زبان و ادبیات فارسی، امیراسماعیل مصفا دارای مدرک دکتری فیزیک و استادیار فیزیک دانشگاه صنعتی شریف (متخصص در زمینه‌تئوری ریسمان).

شعار تاریخی و مشهور «یا مرگ یا مصدق» برگرفته از یکی از شعرهای مظاهر مصفا بود که در آن سروده بود: «آزادگان به راهت، از جان خود گذشتند/ با خون خود نوشتند، یا مرگ یا مصدق»

از دیگر سوابق علمی و اجرایی وی می‌توان به ریاست پردیس فارابی دانشگاه تهران (پردیس قم) و دبیری دبیرستان‌های تهران، ریاست انتشارات و مدیریت مجله‌آموزش و پرورش، دانشیاری دانشگاه شیراز و ریاست دبیرخانه‌مرکزی دانشگاه شیراز اشاره کرد.

جایگاه شعری

مظاهر مصفا یکی از قصیده‌سرایان شاخص ایرانی بعد از ملک‌الشعرای بهار است. وی در افغانستان و هند و دیگر کشورهای فارسی‌زبان نیز دارای شهرت است. قصیده‌«هیچِ» یکی از شعرهای اوست که دکتر غلامحسین یوسفی در کتاب چشمه‌روشن به بررسی آن پرداخته و پروفسور صلاح الصاوی (شاعر و سخن‌سنج مصری) در کتاب العدمیّة فی شعر آن را ترجمه، نقد و بررسی کرده ‌است. از آثار دکتر مصفا می‌توان به کتاب «پاسداران سخن» اشاره کرد که به شاعران ایران از رودکی تا دوران معاصر می‌پردازد که نشر کسرایی منتشر کرده است. کتاب «توفان خشم» که شامل چهل چکامه از ایشان است و نشر سینا منتشر کرده است. 

مجموعه شعر «ده فریاد»، مجوعه شعر «سپیدنامه»، مجموعه شعر «سی پاره» مجموعه شعر «سی سخن»، کتاب «شب‌های شیراز» که نشر حکمت منتشر کرده است، کتاب «قند پارسی»، کتاب «نسیم»، مجموعه چهارپاره‌های «نسخه اقدم» نشر نو منتشر کرده است. تصحیح دیوان ابوتراب فرقتی کاشانی، تصحیح مجمع الفصحاء که چندین جلد است و انتشارات امیرکبیر به چاپ رسانده است. تصحیح بوستان و گلستان سعدی که انتشارات زرین و سیمین به چاپ رسانده است. تصحیح کلیات سعدی. تصحیح دیوان نزاری قهستانی، تصحیح دیوان سنایی، تصحیح کلیات سعدی، تصحیح جوامع‌الحکایات عوفی که در چندین جلد است.

شعار تاریخی و مشهور «یا مرگ یا مصدق» برگرفته از بیتی از یکی شعرهای مظاهر مصفا بود که در آن سروده بود: «آزادگان به راهت، از جان خود گذشتند/ با خون خود نوشتند، یا مرگ یا مصدق».

دکتر مصفا در جزوه‌ای که در سال ۱۳۵۷ منتشر کرد، در حاشیه یکی از شعرهایش با موضوع «مصدق» در این باره چنین توضیح داده بود: «اشاره است به شعار معروف «یا مرگ یا مصدق»... این همان قصیده است که گوینده در مجلس درس استاد فقید شادروان بدیع‌الزمان فروزانفر بعد از ۲۸ مرداد ۳۲ به خواندن آن آغاز کرد و خشم و خروش استاد را برانگیخت و ۹ سال از درس و کار بازماند.»

شاید کمتر کسی در ایران دکتر مظاهر مصفا را به‌عنوان شاعر بشناسد، اما شعرهای او در بین فارسی‌زبانان افغانستان و هند شهرت بسیار دارد

اشاره مظاهر مصفا به اختلاف‌نظر او در مقام دانشجوی دکتری با بدیع‌الزمان فروزانفر در مقام استاد دانشگاه بر سر موضوع پایان‌نامه و نیز جدل لفظی با او بر سر شعر گفتن در ستایش مصدق است که باعث می‌شود فروزانفر با او قهر کند و بدین ترتیب اخذ درجه دکتری مصفا ۹ سال عقب بیافتد.

مراسم تشییع و خاکسپاری استاد مصفا بر اساس اعلام خانواده وی، دیروز جمعه در شهرستان تفرش زادگاه وی انجام شد.