سفر به دیار چالدران

آرزو احمدزاده ، راهنمای طبیعت‌گردی 

نام چالدران را همیشه در کتاب‌های تاریخ دوران مدرسه دیده ‌بودم. این اسم برایم یادآور جنگ است: جنگ چالدران. جنگی که در تصورات من چیزی شبیه به جنگ در داستان اسب تروی است. جنگ چالدران، نخستین نبرد دولت صفوی با عثمانی بود، که در نزدیکی شهرستان چالدران در شمال غربی ایران رخ داد. نتیجه این نبرد پیروزی سپاهیان عثمانی به فرماندهی سلطان سلیم بر صفوی به فرماندهی شاه اسماعیل اول بود. در این جنگ نیروهای قزلباش نزدیک به چهل هزار تن و سپاه عثمانی قریب به یکصد هزار نفر بودند که قزلباشان به علت شمار کمتر نداشتن استراتژی مناسب و اسلحه‌های نوین آتشین از سپاه عثمانی شکست خوردند. در این جنگ سربازان صفوی با شمشیر، نیزه و تیر و کمان می‌جنگیدند درحالی‌که ارتش عثمانی از توپ و تفنگ بهره می‌جست.  و حال قرار بود به دیار چالدران سفر کنیم. صبحانه را در ماکو خوردیم و تصمیم گرفتیم به منطقه چالدران برویم و از قره‌کلیسا دیدن کنیم، پس به سمت یولاگلدی حرکت کردیم. قبل از یولاگلدی از سمت راست جاده وارد جاده فرعی شدیم که به سمت قره‌کلیسا می‌رود. بعد از یک ساعت رانندگی در جاده زیبایی که به سمت دشت چالدران می‌رفت، به قره کلیسا رسیدیم. کلیسایی که در دشت پهناور چالدران خودنمایی می‌کند.  این کلیسا در زبان ارمنی سورپ تادئوسی وانک یعنی کلیسای مقدس تادئوس نامیده می‌شود. 

تادئوس مقدس یکی از حواریون مسیح است که برای تبلیغ دین مسیحیت به منطقه جنوب فلات ارمنستان آمدند، تادئوس مقدس به همراه ساندوخت، دختر پادشاه و تنی چند، که به دین مسیحیت ایمان آورده بودند، به دستور پادشاه وقت ارمنستان دستگیر شدند و پس از شکنجه به شهادت رسیدند و تادئوس مقدس در مکان فعلی دیر مدفون شد. کارا در زبان آذری که مردم آذربایجان قبل از استیلای ترکان به آن تکلم می‌کردند و شاخه‌ای از زبان‌های تاتی و هرزنی که منشعب از زبان پهلوی است معنای بزرگ و جامع می‌دهد. اما از سده هشتم هجری «کارا» تبدیل به «قره» شده و بنای مذکور را قره کلیسا نامیدند که درست نیست و صحیح آن «کارا کلیسا» است.چون بخش خاوری بنای کلیسا با سنگ سیاه ساخته شده ‌است، برخی بر این باورند که معنی قراکلیسا، کلیسای سیاه است (قرا در زبان ترکی به معنی سیاه است). 

قرا در زبان ترکی آذری به معنی بزرگ است و خود تغییر یافته واژه «کلان» است؛ بنابراین قرا کلیسا در اصل «کارا کلیسا» بوده‌است. این مطلب از آنجا تأیید می‌شود که ارمنیان به دیرها، مجتمع فرهنگی، هنری، ادبی و دینی «وانک» می‌گویند. وانک تادئوس همانند سایر وانک‌های ارمنیان محل اجتماع طلاب و خطاطان و خوش نویسان فلاسفه و مورخان و دانشمندان بود و کتابخانه وانک نیز مورد استفاده آنان قرار می‌گرفت و کلمه وانک با مفهوم نام آذری کلیسا «کارا» به‌طور کامل مطابقت دارد؛ و هم‌اکنون نیز این کلیسا به نام «قرا کلیسا» یا «قره کلیسا» معروف است. تاریخ ساخت این کلیسا به اوایل دوره مسیحیت برمی‌گردد. در طول سالیان دراز این کلیسا بارها از سوی صاحبان قدرت غارت شده و نیز به سبب بلایای طبیعی چون زلزله، آسیب فراوانی دیده ‌است. کلیسای تادئوس از دو بخش قدیمی سیاه‌رنگ و بخش جدید سفیدرنگ تشکیل شده‌است. این کلیسا به عنوان اولین کلیسای جامع جهان مسیحیت شناخته می‌شود. این کلیسا شامل دو حیاط شرقی و غربی و ۴۷ اتاق است، زیرزمین کوچکی نیز در زیر اتاق‌ها قرار دارد و شامل فضاهای کوچکی نظیر ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب عصارخانه و دخمه‌ای برای نگهداری غذا است. همچنین برخلاف معابد اولیه ارمنیان که به شکل مربع است، این کلیسا مستطیل شکل است. بعد از گشت و گذار در فضای پر از آرامش کلیسا به سمت ماکو بازگشتیم. چشم‌هایم را که می‌بندم صدای ناقوس کلیسا را می‌شنوم که با صدای همهمه سپاهیان قزلباش درآمیخته است.