نقش رنگین قلاب بر دل ابریشمین ماهوت

پگاه دهدار ،  راهنمای گردشگری 

رشت بزرگترین و پرجمعیت‌ترین شهر شمال ایران، بزرگترین و پرجمعیت‌ترین شهر گیلک‌نشین جهان و بزرگترین سکونتگاه سواحل جنوبی دریای کاسپین محسوب می‌شود. در طول تاریخ همواره به شهر نخستین‌های ایران شهرت داشته و نقشی کلیدی در بزنگاه‌های تاریخ ایران مانند حمله اعراب،  یورش مغالان ، انقلاب مشروطه ، جنبش جنگل و...  داشت و با توجه به سطح بالای فرهنگ، سواد و بینش آزاد مردم آن و قرار گرفتنش درراه جاده ابریشم از دیرباز دروازه اروپا شناخته شده و همواره از آن به عنوان دروازه تمدن مدرن در ایران یاد می‌شود و بنا بر همین موقعیت مکانی یاد شده، دارای پیشینه‌ای درخشان در عرصه مبادلات خارجی بوده‌است. این شهر در سال ۲۰۱۵ به شبکه شهرهای خلاق جهان به عنوان شهر خلاق خوراک‌شناسی زیر نظر یونسکو پیوست.

در زمان صفویان در ۱۲ دی ماه سال  ۹۳۶ هجری قمری، سلطان محمود به نمایندگی از شاه  طهماسب صفوی به رشت وارد شد و با ورود آن به این شهر، رشت مرکز استان گیلان انتخاب شد. به همین سبب  در زمستان سال ۱۳۹۴ خورشیدی پس از بررسی‌های لازم ۱۲ دی ماه به عنوان روز رشت انتخاب و نام‌گذاری شد.

مردمان رشت هر ساله در دوازده دی ماه سال روز شهر سرسبز و بارانیشان را گرامی می‌دارند. به همین بهانه به سراغ یکی از صنایع‌دستی اصیل این استان به نام رشتی دوزی رفته‌ایم.

رشتی دوزی نوعی قلاب دوزی

از رودوزی‌های غنی و بسیار زیبای ایرانی «قلاب دوزی» است. بعضی این هنر را با قلاب‌بافی به جهت تشابه نام اشتباه می‌گیرند. در صورتی که به طور کلی با هم متفاوت می‌باشند. قلاب دوزی رشت که به رشتی دوزی معروف است یکی از هنر‌های اصیل بانوان شهر رشت در حال حاضر است. قلاب دوزی یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی شهر رشت است و عبارت است از تزیین پارچه‌های ارزنده ضخیم از طریق رودوزی. بدین ترتیب که زمینه پارچه به وسیله نخ‌های ابریشمین تزیین می‌گردد. روی پارچه‌های ضخیم، نقش‌های زیبایی با نخ ابریشمین و وسیله ای که قلاب نام دارد دوخته می‌شود.

در فرهنگ معین قلاب دوزی عبارت است از دوختن نقش و نگار از ابریشم یا خامه یا رشته‌های طلا و نقشه به روی پارچه با قلاب.

قلاب دوزی هنر دوختن ابریشم است بر پارچه ماهوت. 

پیشینه

قدمت این رودوزی زیبا به 330 تا 550 سال ق.م باز می‌گردد. باستان‌شناسان طی حفاری‌هایی در منطقه لولان (استان کرمانشاه) نمونه‌هایی از این هنر زیبا کشف کرده‌اند. بر حسب نوشته سیدونیدوس، اسقف کلرمن منسوجات بافت ایران در قرن پنجم میلادی به تمام مغرب زمین می‌رفته است. این آثار به همراه اشیا در معابد و کلیساها نگهداری می‌شد چرا که این پارچه‌های ایرانی در اروپا بسیار شهرت داشته و محبوب بودند و اغلب برای روپوش قبور سلاطین و بزرگان اروپا از آن‌ها استفاده می‌کردند؛ و به همین دلیل تعدادی از این پارچه‌ها به جای مانده است. 60 قطعه از این پارچه‌های ساسانی در موزه‌های دنیا موجود است. در موزه آرمیتاژ لنینگراد یک قطعه پارچه قلاب دوزی شده موجود است که از عالی‌ترین پارچه‌های زمان ساسانیست. بر روی این پارچه خروس بزرگی با رنگ‌های الوان دیده می‌شود که درون آن دایره نقش گردیده است. 

یک قطعه دیگر پارچه‌ای مربوط به همین دوران در موزه کورنت کوب برلین موجود است. این پارچه در گذشته برای بستن اشیا مقدس در کلیسای برلن به کار می‌رفته و دور آن دوایری منقوش دیده می‌شود که سر گراز در آن ترسیم شده و تماما قلاب دوزیست. تمام این آثار حاکی از رواج قلاب دوزی در دوره ساسانی است.

در سال‌های نخست بعد از اسلام نیز نوعی قلاب دوزی در طبرستان (مازندران فعلی) رواج داشت. قلاب دوزی در دوره سلجوقی نیز بسیار مورد توجه قرار گرفت و هنرمندان بسیاری در شهرهای اصفهان ، رشت و مشهد نمونه‌های بسیار عالی و زیبایی از خود در این دوره به یادگار گذاشتند.

اوج شکوفایی این هنر در دوره صفوی، افشار، زند و قاجار است. قلاب دوزی در این دوره‌ها به «پُرکاری» معروفند. موضوعات رایج در نقوش قلاب دوزی در این دوران موضوعات مختلف سیاسی اجتماعی، اقتصادی، دینی، فرهنگ عامه می‌باشد. از نمونه‌های بسیار نفیس می‌توان به یک جفت پرده متعلق به سده 12 ه.ق ( مربوط به دوره افشار) اشاره کرد که به دستور مخبرالدوله توسط «حسین رشتی» قلاب دوزی گردیده است. این قلاب دوزی حداقل 4 سال به طول انجامید و در نوع خود بی‌نظیر است.

یک نوع قلاب دوزی در مشهد رایج است که یکی از ویژگی‌های آن به کارگیری یک رنگ نخ در سراسر طرح می‌باشد.

بختیاری‌ها صورت خورشید خانم را به بر روی طلسم‌ها کشیده و قلاب دوزی می‌کنند و آن را بر روی دیوار خانه‌ها، در عروسی‌ها و یا در اتاق بچه‌ها برای دفع چشم زخم می‌آویزند.

اما زیباترین آثار قلاب دوزی مربوط به شهر رشت است؛ به همین سبب به آن «رشتی دوزی» نیز می‌گویند. ( البته در مهاباد قلاب دوزی‌هایی بسیار شبیه به قلاب دوزی‌های رشت وجود دارد اما همانند آن از تنوع رنگی برخوردار نیست.) چند نمونه از این آثار زیبا در موزه هنرمندان معاصر صنایع دستی ایران در ولنجک نگهداری می‌شود.

تاریخچه دقیقی از قلاب دوزی در گیلان در دسترس نیست. داده‌های باستان شناسی حاکی از سابقه تاریخی قلاب دوزی در منطقه گیلان است و در کشف‌های باستان شناسی در لولمان گیلان قطعاتی از ملیله دوزی و قلاب دوزی بدست آمده که پژوهشگران آن را متعلق به دوره هخامنشیان می‌دانند. قدیمی‌ترین نمونه‌های رشتی دوزی جدا از مجموعه‌های خصوصی، در موزه آستان قدس رضوی و موزه هنرهای تزئینی ایران نگهداری می‌شود. در ترکیه، این هنر به تقلید از رشتی‌ها در قرن اخیر معمول شده با این تفاوت که قطعات ماهوت به جای این که در هم فرو رفته باشند روی هم قرار گرفته و در بعضی قسمت‌ها 6 تا 7 قطعه ماهوت بر روی هم دوخته شده‌اند. این پارچه‌ها در نگاه اول بسیار شبیه به پارچه‌های گلدوزی شده رشتی می‌باشند ولی اگر از نزدیک خوب به آن نگاه کنیم تفاوت آن‌ها کاملا قابل مشاهده می‌باشد.

نقوش رشتی دوزی

نقوشی که در این هنر به کار می‌روند دو نوع هستند:

۱)گلدوزی که از قدیم بوده و به صورت الگویی ثابت مورد استفاده قرار می‌گیرد.

۲)نقوش ابتکاری (ابداعی) به طوری که با نقوش قدیم مطابقت داشته باشد. مثل نقشه، چادری ستونی، هشتی تاجی شب بی حاشیه دارد (در حدود ۳۰ سال پیش، از این طرح استفاده می‌کردند و حاشیه اطراف آن کار ابتکاری است بدون نقشه روی پارچه قلابدوزی می‌کنند

نقشه‌های قلاب دوزی را به پنج دسته تقسیم نموده اند:

۱-نقشه‌های اقتباسی: از نقشه‌های قدیم که استاد کارهای قدیمی به حد اعلاء رسانیده بودند.

۲ -نقشه‌های ابتکاری جدید: باید با صنعت قلابدوزی مطابقت داشته باشد.

۳- نقشه آثار قدیمی: برگ،گل و ساقه به رنگ طبیعی برروی ماهوت پیاده می‌شد.

۴- نقشه هندسی:که به شکل‌های مختلف می‌باشد.

۵ -نقشه سلیقه ای: چنان که از نامش پیداست به سلیقه افراد بستگی دارد

در گیلان ترسیم نقوش قلابدوزی اغلب ذهنی بوده و اکثرا ًاز قدیم نسل به نسل منتقل شده است. نقوشی که بیشتر مورد توجه بوده و بازار بهتری دارد نقش‌های قدیمی کج بوته ای نقشه ترنجی و گرد می‌باشد.

مضمون نقش‌ها

سوزن دوزان موضوعات مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگ عامه دینی و اقتصادی را پس از طراحی و نقش پردازی شروع به قلاب دوزی می‌نمودند. از نمونه‌های بسیار نفیس می‌توان به یک جفت به سه شیوه رایج اشاره نمود که متعلق به سده ۱۳ه.ق می‌باشد، که استاد حسین رشتی به دستور مخبر الدوله قلاب دوزی نموده است.این کار حداقل ۴ سال به طول انجامید و در نوع خود بی نظیر است. هم اکنون حدود ۲۱۲ هنرمند رشتی دوز در سطح استان گیلان فعالیت می‌کنند. نقوش مورد استفاده در رشتی دوزی عبارتند از بازوبندی بند رومی، بته جفه ترمه‌ای‌، گل بادامی‌، بته جقه‌ای شاخ گوزنی بته‌جقه قهر و آشتی، گل و بوته، گل و مرغ و...

مواد مورد نیاز

مواد اولیه این صنعت شامل: پارچه ماهوت یا مخمل و نخ‌های الوان ابریشمین است.

الف- ابزار کار برای قلابدوزی:

 جریده یا کارگاه (چوب مخصوص کار قلاب دوزی)شامل دو قطعه چوب تقریبی طول ۱۰۰ سانتی متر و به عرض ۱۰ سانتی متر با ضخامت ۵ سانتی متر که در یک طرف به میخ و به یکدیگر متصل در سوی دیگر به وسیله مانعی که در فاصله ۴۰سانتی متر از انتهای وسیله گذاشته شده از یکدیگر جدا و حالتی گیره مانند دارد تشکیل یافته است.

 قلاب نوک تیز و بدون انحنا با یک بریدگی مورب در فاصله ۵ میلی متری نوک قلاب.

 چهار پایه مخصوص معروف به کتل که مخصوص نشیمن قلاب دوز است و از چوب نراد ساخته شده است.

 نقشه یا طرح مورد نظر: برای قلابدوزی نیاز به طرح می‌باشد و این طرح‌ها اکثرا نقشه هایی هستند که از گذشته به جای مانده و طی سالیان متمادی از آن استفاده شده است. نقوش مورد استفاده در رشتی دوزی عبارتند از بازوبندی ، بند رومی ، بته جفه ترمه ای ، گل بادامی ، بته جقه‌ای شاخ گوزنی ، بته جقه قهر و آشتی، گل و بوته  گل و مرغ و...

موارد مصرف

رشتی دوزی در حال حاضر برای تزیین سجاده، جا قرآنی، لبه پرده زیرلیوانی، رویه میز، رویه کوسن رویه دمپایی زنانه، کفش زنانه بقچه سوزنی و... مورد استفاده قرار می‌گیرد.