از بلاتکلیفی مسئولان تا لزوم ساخت مهدکودک در زندان‌ها؛
اینجا «کنار مادر بودن» قصه پردردی است!
ریحانه جولایی
داستانی تکراری است. چشم‌هایشان را هر صبح در چهاردیواری‌ای باز می‌کنند که بی‌هیچ جرمی باید حبسش را بکشند. چیزی از زندگی نمی‌دانند، تصوری از شهربازی، خانه، اتاق شخصی یا اسباب‌بازی‌های رنگی ندارند و دنیایشان به اندازه سلولی است که با مادرشان و چند زن دیگر در آن سر می‌کنند.
در ایران کودکان زیادی وجود دارند که کنار مادرانشان، در زندان به دنیا می‌آیند و بزرگ می‌شوند. این کودکان به دلیل محدودیت‌ها و مشکلات موجود در زندان همراه با زنان زندانی نگهداری می‌شوند که هم‌جواری آن‌ها با این افراد مخاطراتی را برای کودک به دنبال دارد. بنابراین مادران نگرانی زیادی نسبت به امنیت کودکان در زندان احساس می‌کنند. شرایط زندان و سبک‌معماری سلول‌ها از نظر رنگ‌آمیزی، نورگیری و چیدمان اتاق برای کودک در حال رشد چندان مناسب نیست. فضایی که به‌هیچ‌وجه برای استقرار کودک طراحی نشده و از استانداردهای لازم دور است. ایران تنها کشوری نیست که سنت کنار هم بودن مادر و کودک داخل زندان در آن برقرار است به همین دلیل شرایط نگهداری کودکان، سن آن‌ها و سایر مسائلی که به کودکان مادران زندانی مربوط می‌شود همیشه محل مناقشه بوده؛ مناقشاتی که مدت‌هاست پروژه ساخت مهدکودک در زندان‌های ایران را مطرح کرده است. بسیاری معتقدند حضور کودکان چه در دوره نوزادی و چه بعد از دو‌سالگی، در زندان، با خود آسیب‌هایی به همراه دارد. از طرفی جدا کردن کودکان از مادرانشان نیز آسیب‌هایی برای مادر و فرزند ایجاد می‌کند. همین وضعیت، شرایطی را ایجاد کرده است که مسئولان بهزیستی و زندان‌ها از سال 79 در بلاتکلیفی بمانند و نتوانند تصمیمی نهایی بگیرند.
کودکان کمی در زندان به مهدکودک دسترسی دارند
بر اساس آخرین آمار منتشرشده توسط مقامات قضایی چیزی حدود دو هزار و 300 کودک در زندان‌های ایران با مادرانشان زندگی می‌کنند که تعداد کودکانی که به مهدکودک دسترسی دارند رقم پایینی را نشان می‌دهد. این درحالی است که فعالان حقوق کودک بارها از لزوم ساخت مهدکودک در داخل یا کنار ساختمان زندان صحبت کرده و مسئولان هم با آن موافقت کرده‌اند؛ اما هنوز هیچ اثری از ساخت مهدکودک در زندان‌ها دیده نمی‌شود؛ جز چند مورد اندک که پیش‌ازاین ساخته‌شده بودند.
طبق تبصره ماده «یک» آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها، محکومان و متهمان زن می‌توانند اطفال خود را تا سن دو سال تمام به همراه داشته باشند و مدیران زندان‌ها می‌توانند نسبت به تفکیک اطفال دو تا 6 سال در محل مجزا (مهدکودک) اقدام یا نسبت به انتقال این کودکان به بهزیستی مبادرت کنند. با وجود آیین‌نامه سازمان زندان‌ها مبنی‌بر مجاز بودن ماندن کودکان در زندان تا دو سالگی، بسیاری از کودکان زندان تا 6 سالگی به همراه مادران خود در زندان می‌مانند و طی این سال‌ها از حداقل حقوق خود نیز محروم می‌شوند، تا جایی که برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که این کودکان هیچ تصوری از خیابان و محیط خارج از زندان ندارند.
آخرین مطالعه‌ای که راجع به کودکان زندانی انجام شد به سال 82 بازمی‌گردد. طبق این تحقیقات 33 درصد کودکان زندان دارای مشکلات روانی بودند و آثاری از مشکلات گفتاری نیز در میان آن‌ها مشاهده می‌شد
شرایط اعطای مجوز ساخت مهدکودک
کش‌وقوس‌ها در رابطه با ساخت مهدکودک در زندان تمامی ندارد. سال 95 بود که محمد نفریه، مدیرکل امور کودکان و نوجوانان بهزیستی گفت: «مجوز تأسیس مهدکودک در زندان‌ها صادر نخواهد شد زیرا جای کودک زیر هفت سال در زندان نیست.» بااین‌حال، او سال بعد درحالی‌که دوباره بحث ساخت مهدکودک اوج گرفته بود، اعلام کرد: «طی سال‌های گذشته با سازمان زندان‌ها تفاهم‌نامه‌ای داشته‌ایم که کودکان بالای دو سال به بهزیستی واگذار شوند زیرا محیط زندان برای این کودکان مناسب نیست. کودکان زیر دو سال نیز قرار شده اگر ارتباط عاطفی با مادر دارند در زندان بمانند. چند سالی است که این موضوع موردبحث است که مهدهای کودک و شیرخوارگاه‌هایی در کنار زندان‌ها ساخته شود تا از کودکان مادران زندانی نگهداری شود اما به‌دلیل مشکلات حراستی و حفاظتی در زندان‌ها این امر محقق نشد و فقط در دو زندان این اتفاق افتاد، اما سازمان زندان‌ها موافقت کرده که اگر هر زندان بتواند مشکل حراستی خود را حل و برای دریافت مجوز اقدام کند، ما نیز مجوز تأسیس این مهدها را می‌دهیم.» نفریه در پایان اعلام کرد: «هر زندان که بیش از 10 کودک داشته باشد سازمان بهزیستی به آن مجوز تأسیس مهدکودک می‌دهد.»
تفاهم‌نامه‌هایی که اجرا نمی‌شوند
از سال 1379 براساس تفاهم‌نامه‌ای بین سازمان بهزیستی و سازمان زندان‌ها، تصمیم گرفته شد که کودکان زندان پس از دو‌سالگی به شبانه‌روزی‌های بهزیستی یا اقوام سپرده شوند. به گفته حمیدرضا الوند، مدیرکل وقت دفتر شبه‌خانواده بهزیستی، این طرح سال 1381 در زندان گنبد استان گلستان به‌صورت آزمایشی اجرا شد، اما همان‌جا مسکوت باقی ماند و دامنه اجرای آن به سایر زندان‌ها نرسید. در همین سال توافقی بین سازمان بهزیستی و سازمان زندان‌ها صورت گرفت که براساس آن قرار بود بچه‌های زیر هفت سال که در بند زنان در کنار مادرانشان نگهداری می‌شدند، به بهزیستی سپرده شوند و پس از آزادی مادر، بچه مجدداً در اختیار خانواده قرار بگیرد.
بر اساس آخرین آمار منتشرشده توسط مقامات قضایی حدود دو هزار و 300 کودک در زندان‌های ایران با مادرانشان زندگی می‌کنند که تعداد کودکانی که به مهدکودک دسترسی دارند رقم پایینی را نشان می‌دهد
بر اساس این توافق، دیگر کودکان دو سال به بالا حق ماندن در زندان را نداشتند اما این توافقنامه نیز به‌صورت محدود اجرایی شد و در بسیاری از زندان‌ها مشاهده می‌شد که این اتفاق رخ نمی‌دهد. سال 88 معاونت امور زنان ریاست‌جمهوری وقت به‌جای نگهداری این کودکان در بهزیستی، پیشنهاد راه‌اندازی مهدکودک در مجاورت زندان زنان را مطرح کرد. بر‌این‌اساس تفاهم‌نامه‌ای بین سازمان زندان‌ها و سازمان بهزیستی با عنوان «سرای مهر» منعقد شده که براساس آن در مجاورت زندان زنان، مهدکودک‌هایی برای نگهداری از فرزندان زندانیان احداث شود. مهر سال 91 همایون هاشمی، رئیس وقت سازمان بهزیستی اعلام کرد که بهزیستی منتظر مجوز سازمان زندان‌ها برای احداث مهدکودک در مجاورت زندان زنان است اما این مسئله کار پیچیده‌ای بوده و طرحی نیست که تنها به دست سازمان بهزیستی انجام شود و از آنجا که بحث زندان زنان مطرح است، موضوع دارای بار امنیتی و حراستی می‌شود. بااین‌حال، این طرح در دولت دهم اجرایی نشد و در دولت یازدهم معاونت امور زنان و خانواده دوباره وعده پیگیری این طرح را مطرح کرد.
دی‌ماه سال 93 رحیم مطهرنژاد، مدیرعامل بنیاد تعاون زندانیان از پروژه ساخت مهدکودک در ندامتگاه زنان شهرری بازدید کرد و از بهره‌برداری آن در دهه فجر خبر داد. 21 بهمن همان سال هم‌زمان با دهه فجر نیز الهام امین‌زاده، معاون وقت حقوقی رئیس‌جمهوری و شهیندخت مولاوردی، معاون رئیس‌جمهوری در امور زنان و خانواده، این پروژه را افتتاح کردند. مهدکودک فوق در زمینی به مساحت 580 مترمربع در داخل زندان و در دوطبقه ساخته شد. طبقه اول این مهد شامل شیرخوارگاه، رختکن، سرویس حمام، آشپزخانه، سالن چندمنظوره و حیاط مرکزی داخلی و طبقه دوم آن شامل خوابگاه، اتاق بازی، حمام و سرویس بهداشتی است. دو حیاط مجزا یکی در داخل ساختمان به متراژ 240 مترمربع و دیگری بیرون از مهد به وسعت 150 مترمربع نیز ساخته شد. همچنان با گذشت چند سال بجز زندان شهرری در هیچ زندان دیگری مهدکودک ساخته نشده است.
مشکلات نگهداری کودکان در زندان
همان‌طور که گفته شد زندان جای کودک نیست. آخرین مطالعه‌ای که راجع به کودکان زندانی انجام شد به سال 82 می‌رسد. طبق این تحقیقات 33 درصد کودکان زندان دارای مشکلات روانی بودند و آثاری از مشکلات گفتاری نیز در میان آن‌ها مشاهده می‌شد.
یک‌سوم این کودکان نیز از اختلالات روانی از خفیف تا شدید رنج می‌بردند. بیماری‌های عفونی مانند عفونت ادراری نیز در میان کودکان زندان شایع بود و در 13 درصد از آن‌ها علائمی از کودک‌آزاری مشاهده می‌شد. از سوی دیگر، مطالعات نشان می‌دهند کودکان زندان بیشتر از سایر هم‌سن‌وسال‌های خود در معرض بزهکاری قرار دارند و زودتر از سایر بزهکاران در این مسیر قرار می‌گیرند و بسیاری از آن‌ها به جرم ارتکاب جرائم مختلف به زندان بازمی‌گردند. به‌این‌ترتیب، در صورت عدم توجه به این مسئله، مسئولان باید منتظر ورود بزهکاران جدید در آینده‌ای نه‌چندان دور به جامعه و خطراتی که ایجاد خواهند کرد، باشند.
اراده‌ای برای ساخت مهدکودک وجود ندارد
اما سؤالی که اینجا مطرح می‌شود این است که آیا بودجه‌های لازم برای ساخت مهدکودک تخصیص داده نمی‌شود یا اراده‌ای جدی برای ساخت مهدکودک در کنار زندان‌ها یا لااقل فضایی مختص مادران و فرزندانشان در زندان وجود ندارد؟ پاسخ روشن است؛ ایجاد مهدکودک در زندان هزینه‌بردار نیست و مشکل، نبود اراده جدی برای حل این موضوع از سوی مسئولان است. بحث آسیب‌های اجتماعی و مسائلی مانند کودکان‌کار، زنان بزه‌دیده یا خیابانی اگر به‌صورت کامل حل نشده‌اند، به‌دلیل نبود اراده جدی برای حل آن‌هاست. کودک باید در کنار مادر زندانی حضور داشته باشد و سپردن او به خانواده مادر و اطرافیان درست نیست. آن‌ها باید در کنار مادران از شرایط رفاهی لازم در زندان برخوردار باشند و حضور مادر را در کنار خود تجربه کنند. ایجاد مهدکودک، محل خواب و نگهداری کودک در زندان از نکات مهم است.
کارشناسان این حوزه معتقدند بهترین راهکار، وجود اتاقی جداگانه برای کودک در بند زندان است. هرچند در آینده کودکان مادران زندانی روز را در مهدکودک سپری می‌کنند، اما حضور شبانه آن‌ها در سلول نیز بسیار حائز اهمیت است. برای حل این مشکل مادران زندانی باید از همبندی‌های خود جدا و در اتاق مادر و کودک مستقر شوند؛ ایجاد اتاق مادر و کودک اولویت بیشتری نسبت به ایجاد مهدکودک دارد.
اگر بتوان اتاق مادر و کودک را برای هر زندانی تفکیک کرد و مادران و کودکان آن‌ها را در یک‌بند نگاه نداشت، بهترین روش نگهداری از کودک خواهد بود. این اتاق‌ها باید کمترین امکانات رفاهی مانند تخت، کمد و امکانات رفاهی کودک و تخت مادر را داشته باشند، زیرا کودک حق‌حیات و برخورداری از یک رفاه‌نسبی را دارد. زندان به‌منظور مجازات مادر کودک است، بنابراین کودک نباید تقاص اعمال مجرمانه مادر را پس بدهد. البته حق کودک در مورد رفاه‌نسبی به‌طور ضمنی ارفاقاتی را نیز نصیب مادر می‌کند، زیرا مادر باید نسبت به همبندی‌های خود فضای بهتری را در زندان تجربه کند.
دیدگاه تان را بنویسید