نور را تنظیم کنید!

آذر فخری، روزنامه‌نگار

البته مانده تا شهری مثل تهران، در روشنایی و نور شبانه به پای پایتخت کشورهایی مثل چین، تایلند و شهری مثل توکیو برسد. اما همین میزان استفاده از نورشبانه هم برای اغلب ما مشکلاتی به‌وجود آورده است. به‌خصوص وقتی ناچاریم، در تاریکی شب، از نور مصنوعی استفاده کنیم و به‌‌رغم سیستم و تنظیمات بدن‌مان، بیدار بمانیم و کار کنیم. 

تمام مدتی که نور، بی‌موقع و با شدت بر ما می‌تابد، در واقع به بدن‌مان تهاجم می‌شود. چرا که سیستم بدن ما هم مثل اغلب جانداران روز زی روی زمین، برای کار در نور خورشید و خواب در تاریکی شب، تنظیم شده است. اما نوع کار و فعالیت و نیز روش‌های نامتعارف زندگی در هزاره دوم و سوم، این ریتم را به ریخته است. اکنون افرادی هستند که مشاغل شبانه دارند و روزها در حالی‌که خورشید در وسط آسمان است، می‌خوابند. افرادی هستند که از آرامش و سکوت شبانه برای مطالعه و کارهای خلاقه استفاده می‌کنند و ترجیح می‌دهند روز، پرده‌ها را بکشند و بخوابند. 

ممکن است بدن ما رفته‌رفته به این ریتم نامتوازن عادت کند و با آن کنار بیاید، اما با گذر زمان، علائم آسیب‌های عصبی و اضطرابی چنین روش نادرست زیستی، خود را نشان می‌دهد. و این در حالی است که این روزها در سرمان سودای «زیست شبانه» را نیز می‌پروریم و درپی آنیم که فاصله بین روز و شب‌مان را کم کنیم!

آلودگی نوری در کنار آلودگی‌های دیگر!       

آلودگی نوری (Light pollution) عبارت است از پخش مستقیم و یا غیرمستقیم نور مصنوعی توسط انسان‌ در محیط. استفاده بیش ازحد منابع توسط انسان‌، همیشه مشکل‌آفرین بوده است. آلودگی نوری هم  مثل آلودگی‌های دیگر ناشی از استفاده نادرست و یا بیش از حد است که ازعوارض جانبی «تمدن و پیشرفت» به شمار می‌آید. روشنایی بیش از حد و طولانی مدت، آلودگی نوری است. اغلب ما در خانه‌های‌مان از لامپ‌های پر نور، لوسترها و چلچراغ‌ها استفاده می‌کنیم و این علاوه برهزینه زیاد و مصرف نادرست انرژی، مشکلات و عوارضی برای جسم ما هم در پی دارد؛ نور زیاد از قدرت بینایی ما کم می‌کند؛ در واقع در تابش نور زیاد، چشم ما برای دید طبیعی تنبل می‌شود. از سوی دیگر بسیاری از  لامپ‌های کم مصرف که به LED مشهورند، به‌رغم تبلیغات فراوانی که در پیرامون‌شان وجود دارد، در طولانی‌مدت آسیب‌های جدی بر بینایی و پوست و ساعت و ریتم زیستی بدن وارد می‌کنند. درخشندگی زننده و خیره‌کننده نور، وقتی از چراغ‌های اتومبیل‌ها و خیابان‌ها و مغازه‌ها بر ما می‌تابد، امکان تمرکز را از ما می‌گیرد. ضمن این‌که روشنایی بیش از حد شهر، ما را از دیدن زیبایی‌های آسمان شب هم محروم کرده است. نور شدید و بیش از اندازه شهرها، باعث ناپدید شدن ستاره‌ها شده‌است. کافی است سفری به یک روستا یا کویر داشته باشیم تا با دیدن آسمان شب آن مناطق متوجه شویم چگونه شب‌های پرنور شهرها ما را از دیدن ستاره‌ها محروم کرده‌اند.

شهرها با منابع نور شبانه‌ای که معمولا برای روشن کردن برج‌ها و مجتمع‌های مسکونی و تجاری، خیابان‌ها، اتوبان‌ها  و میدان‌ها استفاده می‌کنند، عملا موجب آلودگی نوری می‌شوند. حتی اخیرا چراغ‌های اتومبیل‌هایی که از لامپ‌های LED  استفاده می‌کنند نیز مورد انتقاد شدید فعالان محیط زیست و پزشکان قرار گرفته‌اند، این نورهای شبانه ممتد نه تنها به انسان، بلکه به گیاهان و جانوارن نیز آسیب می‌رسانند. عرصه حیات و زیست جانوارنی که بر روی زمین زندگی می‌کنند تبدیل شده است به میدان مجادله عدم تناسب میان روشنایی و تاریکی و برهم خوردن  توازن زندگی حیواناتی که به تاریکی نیاز دارند.

آلودگی نوری را می‌توان با استفاده از تجهیزات و سیستم‌های کنترل نور کاهش داد. سنسورها، تایمرها و دیمرها  تجهیزات نوین ایده‎آلی هستند برای کنترل و بهینه‌سازی میزان تابش نور در معابر شهری و لامپ‌هایی که در نمای ساختمان نصب می‌شوند

آسیب‌های زیستی آلودگی نوری

قرار گرفتن در معرض نور به مدت طولانی، چه تابش نور کم باشد، چه زیاد، آسیب‌زاست. حامد میرزاخلیل که در زمینه آلودگی های نوری پژوهش می‌کند و تالیفاتی نیز در این زمینه دارد در مورد آسیب‌های جسمی و احتمال بروز سرطان‌ها بر اثر کنترل نکردن نورپردازی‌های شهری، به خصوص در اطراف و حتی بر روی درختان هشدار می‌دهد:«دربرخی خیابان‌های بزرگ و مهم تهران مثل ولیعصر، پیروزی، بلوار کشاورز و بلوار میرداماد، درختان با چراغ‌های LED نورپردازی شده‌اند، بدون توجه به این که درخت هم یک موجود زنده است و به استراحت نیاز دارد.گیاهان با دو شاخص «دمای هوا» و «طول روز» متوجه تغییر فصل و فرارسیدن خواب زمستانی می‌شوند، در‌حالی که این نورپردازی‌ها باعث می‌شود درخت حس کند هنوز طول روز کم نشده و هم‌چنان تابستان است، برای همین هم فرآیند خزان درختان با تأخیر اتفاق می‌افتد.»

میرزاخلیل می‌گوید:« در کشور‌های دیگر هم البته از نور برای جشن‌ها استفاده می‌شود، برای مثال در شهر لئون فرانسه هر ساله جشن نور برگزار می‌شود و در جریان آن تکنولوژی‌های جدید را روی ساختمان‌های بزرگ پیاده می‌کنند، اما دقت داشته باشیم که این مراسم‌ تنها درمحدوده زمانی چند روزه انجام می‌شود و این‌طور نیست که همیشه روی درختان و ساختمان‌ها نورپردازی صورت گیرد.»

خلیل‌زاده معتقد است آلودگی نوری مسئله‎ای چند بعدی است و علاوه بر تأثیرات منفی آن بر محیط زیست باید از نظر اقتصادی به دلیل اتلاف انرژی و نیز از منظر‌های حقوقی و امنیتی مورد بررسی قرار گیرد.

این پژوهشگر آلودگی نوری تأکید می‌کند که باید بین شب و روز و ابتدای شب و ساعات پایانی شب در میزان نورپردازی تفاوت قائل شویم، چون در این ساعات میزان تردد جمعیت و طبیعتاً نیاز به نور یکسان نیست. اما متأسفانه در شهر‌های ما استاندارد نورپردازی در فضای شهری رعایت نمی‌شود.

باید بین شب و روز و ابتدای شب و ساعات پایانی شب در میزان نورپردازی تفاوت قائل شویم، چون در این ساعات میزان تردد جمعیت و طبیعتاً نیاز به نور یکسان نیست؛ اما متأسفانه در شهر‌های ما استاندارد نورپردازی در فضای شهری رعایت نمی‌شود

آثار آلودگی نوری بر انسان

قرار گرفتن طولانی مدت انسان در نور مصنوعی به علت وجـود اشـعه مادون قـرمز و فـرابنفـش باعـث آسیب‌های چشـمی می‌شود. نورهای مزاحمی مانند نورهایی که از پنجره در هنگام خواب وارد اتاق می‌شود باعث استرس و کاهش تمرکز در انسان می‌شود و در دراز مدت باعث زمینه‌های تضعیف دستگاه ایمنی بدن و افـزایش احتمـال ابتلا به انـواع سرطـان از جمله سرطان‌های پوستی، جوش، رنگ‌پریدگی و سرطان سینه در زنان را در پی دارد.

خلیل‌زاده در ادامه توضیح می‌دهد:«انسان باید در تاریکی محض به خواب برود، چون هرمون ملاتونین تنها در ساعات شب ترشح می‌شود. این هورمون وظیفه تنظیم چرخه طبیعی بدن را برعهده دارد که بر اساس آن چرخه خواب و بیداری، گرسنگی، عادت ماهانه زنان و سایر موارد تنظیم می‌شود. اگر در اتاق خواب چراغی روشن باشد، یا از طریق تیر چراغ برق یا پارک مجاور خانه نور وارد اتاق خواب شود، این تابش، باعث اختلال در ترشح هورمون ملاتونین می‌شود و فرد بعد از بیدار شدن احساس خستگی و کرختی می‌کند.»

این پژوهشگر در مورد نور خیره‌کننده اتومبیل‌ها نیز چنین هشدار می‌دهد:«هنگامی‌که پرتو مستقیم یک منبع نور با شدت زیاد در محوردید عابر یا راننده قرار می‌گیرد باعث کم شدن دید و ناراحتی عابر و راننده شده و خطر تصادفات را در هنگام رانندگی افزایش می‌دهد. چراغ‌های تزئینی که شهرداری در کنار خیابان‌ها برای زیبایی به‌کار می‌برد نیز می‌تواند باعث خیرگی و یا خستگی چشم راننده شود؛ چرا که به جز آسفالت خیابان و تابلوهای راهنمایی، راننده نباید هیچ نوردیگری در میدان دید خود ببیند. این یعنی توجه به زاویه و مقدار تابش. 

هم‌چنین نور بیش از اندازه، آستانه تحمل و ساعت درونی بدن را که کنترل‌کنـنده سیستم‌های زیسـتی و ریتـم‌های رفتـاری است، کاهـش داده و موجب افسردگی می‌شود.

خلیل‌زاده با اشاره به این که در هر حال ما ناچاریم شب ها از نور مصنوعی استفاده کنیم، تاکید می‌کند البته حتی برای داشتن زیست شبانه هم می‌توان تدابیری در مورد میزان تابش نور اندیشید:«آلودگی نوری را می‌توان با استفاده از تجهیزات و سیستم‌های کنترل نور کاهش داد. سنسورها، تایمرها و دیمرها  تجهیزات نوین ایده‎آلی هستند برای کنترل و بهینه‌سازی میزان تابش نور در معابر شهری و لامپ‌هایی که در نمای ساختمان نصب می‌شوند. حتی لامپ‌ها را می‌توان در قاب‌های مناسب قرار داد و از انعکاس و انتشار نور  جلوگیری کرد. آلودگی نوری درک انسان را نسبت به شب و روز مختل می‌کند و آرامش او را بر هم می‌زند. در عین حال نورپردازی بیش از حد موجب اتلاف انرژی می‌شود و هزینه‌های بسیاری از نظر اقتصادی دارد.  تعویض و مناسب‌سازی و تایمردار کردن چراغ‌ها و استفاده از قاب برای چراغ‌های نصب شده در سطح شهر می‌تواند میزان قابل‌توجهی میزان آلودگی نوری کاهش دهد.»