راه‌حلی موقت؛ اما ناگزیر

سعیده علیپور

اینجا تشنگان در کنار دریا روزگار می‌گذرانند. تنها دریایی در کشور که به آب‌های آزاد منتهی می‌شود. اما دریغ که همجوارانش در استفاده از منابع آبی برای زندگی روزانه‌شان نه تنها آزاد نیستند که در مضیقه فراوانی به سر می‌برند.

سیستان‌و‌بلوچستان فقیرترین استان کشور از نظر منابع آبی است و بنابر اعلام مسئولان استانی بیش از ۱۸ شهرستان این استان، با تنش آبی شدیدی دست و پنجه نرم می‌کنند و حتی زنگ خطر تامین آب آشامیدنی در مرکز این استان هم به صدا درآمده است.دیروز اما حسین مدرس خیابانی، استاندار سیستان‌وبلوچستان اعلام کرد که «قرارگاه خاتم الانبیا(ص) به منظور تامین آب مورد نیاز استان به روش شیرین‌سازی آب دریای عمان به‌زودی وارد عمل می‌شود».

کمبودی که به اعتراضات گسترده ختم شد

در دهه‌های اخیر چالش‌های متعددی در زمینه تامین منابع آبی در ایران شکل گرفته است. مرداد ماه امسال مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب کشور خبر داد که «هشت هزار روستای کشور به دلیل کمبود بارش به ویژه در فلات ایران با تانکر آبرسانی می‌شود». این در حالی است که بسیاری از روستاها به دلیل معضل آب خالی از سکنه شده‌اند. همه این کمبودها اعتراضاتی هم در پی داشته که مهمترین آنها به اعتراضات تیر ماه امسال خوزستان بازمی‌گردد. اعتراضاتی که مردم شهرهای مختلف این استان‌ را به خیابان‌ها کشاند و به سختی از سوی حاکمیت آرام شد و این هشدار مهم را با خود داشت که ادامه این روند می‌تواند شرایط را از وضع فعلی پیچیده‌تر کند. به طوری که شاهد بودیم در هفته‌های اخیر هم مردم اصفهان به دلیل همین معضل دست به اعتراض و تجمع زدند.

اما گرچه در حاشیه جنوب شرقی کشور از اعتراض به آن شکلی که در مرکز و جنوب غربی کشور شاهد بودیم، خبری نشد؛‌ اما بسیاری معتقدند، بحران فقر و کم‌آبی در این مناطق می‌تواند علاوه بر خطرات بهداشتی و اقتصادی، تبعات سیاسی و امنیتی را هم به همراه داشته باشد. خشکی تالاب هامون، دسترسی نداشتن به منابع آبی پایدار، بالا گرفتن مناقشه آب میان ایران و افغانستان و سدسازی بی‌رویه از جمله عواملی‌ هستند که به گفته مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب سیستان و بلوچستان، معضلاتی را برای تامین آب در این استان به وجود آورده است.

 برخی از کارشناسان به همین دلایل معتقدند که مسئولیت شیرین‌سازی آب دریای عمان برای انتقال به سیستان و بلوچستان به بخش مهندسی یک مجموعه نظامی واگذار شده است.

 انتقال آب از دریای عمان به سه استان

مهر ماه امسال، معاون وزیر نیرو از تصویب طرح آبرسانی از دریای عمان به سه استان سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی و خراسان رضوی خبر داد و گفت: «پیمانکار این طرح در اواخر سال گذشته مشخص شده است و اکنون این پروژه در فاز دوم مطالعات قرار دارد و به زودی نیز وارد مرحله اجرا می‌شود».

قاسم تقی‌زاده خامسی هر چند درخصوص پیمانکار این طرح سخنی به میان نیاورد، اما درباره جزئیات اجرای طرح انتقال آب از دریای عمان به استان‌های هدف، گفت: «این پروژه از چابهار آغاز می‌شود، از زاهدان عبور می‌کند به نهبندان، سربیشه و نهایتا از طریق تربت حیدریه به مشهد می‌رسد».

به گفته او سازه آبی و آب‌شیرین‌کن این طرح با استفاده از تکنولوژی هیبریدی ساخته خواهد شد و سه نیروگاه ۴۷۰ مگاواتی در مسیر این پروژه قرار گرفته، ۱۵۱۰ کیلومتر خط انتقال تلسکوپی با قطرهای متفاوت نیز برای طرح در نظر گرفته شده است. همچنین برای این پروژه باید یک میلیون متر مکعب مخزن بتنی ساخته شود، علاوه بر این به حدود ۲۳ ایستگاه پمپاژ برای کل پروژه نیاز است.

به گفته خامسی کل کار توسط بخش خصوصی (که دیروز مشخص شد قرارگاه خاتم‌الانبیا است) انجام خواهد شد و اعتبار دولتی برای این کار پیش‌بینی نشده است؛ مگر اینکه در نقاطی که آب شیرین منتقل می‌شود، دولت برای بخش شرب نیاز داشته باشد که در این صورت این آب را خریداری خواهد کرد. با این حال تفاهم‌نامه انتقال آب دریای عمان از سواحل چابهار به نوار شرقی کشور از جمله استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان شهریور ۹۸ در مشهد به امضا رسیده بود.

گرچه در حاشیه جنوب شرقی کشور از اعتراضات آبی مرکز و جنوب غربی کشور خبری نشد، اما بسیاری معتقدند، بحران فقر و کم‌آبی در این مناطق می‌تواند علاوه بر خطرات بهداشتی و اقتصادی، تبعات سیاسی و امنیتی هم به همراه داشته باشد

پروژه‌های مشابه به کجا رسید؟

در حالی که بسیاری از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و دریای عمان دهه‌هاست که با آخرین تکنولوژی‌های شیرین‌سازی آب دریا، آب شرب مردم را تامین و صنعت خود را اداره می‌کنند و با وجود کمبودهای شدید منابع آب شیرین، کمتر با چالش تامین آب مواجه بوده‌اند؛ ایران در این حوزه چندان توفیقی نداشته است و اتفاقا استان‌های در جوار آب کمتر از این مایه حیات بهره‌ می‌برند.

با این حال اقدامات برای شیرین‌سازی آب دریا از دوران سازندگی در کشور آغاز شد؛ اما اغلب این پروژه‌ها به دلیل تغییرات اجتماعی و سیاسی نیمه کاره باقی ماند. آخرین اقدامات از این دست به دولت یازدهم بازمی‌گردد که از زمان روی کار آمدنش سودای اجرای پروژه رساندن آب دریای شور جنوب کشور به فلات خشک مرکزی را در سر می‌پروراند. پروژه انتقال آب به سه استان‌ هرمزگان، کرمان و یزد تا بخشی از نیازها و مصارف آب مجتمع‌های تولیدی و طرح‌های توسعه مجتمع‌های معدنی و صنعتی این سه استان تامین شود.

اما این پروژه در طول چند سال اجرایی خود علاوه بر واکنش فعالان محیط زیست قادر به تامین اعتبار هم نشد و با روندی کند ادامه یافت.

شروع ماجرای انتقال آب

خشکسالی و کمبود آب در سال‌های اخیر باعث شده که طرح‎هایی مانند ذخیره و انتقال آب به دوردست‎ها سر زبان‌ها بیفتد. طرح‌هایی چون خط انتقال بهشت‎آباد از سرشاخه‎های کارون به فلات مرکزی، انتقال آب از خزر به فلات مرکزی و انتقال آب از خلیج فارس به فلات مرکزی.

اما بحث انتقال آب از دریاهای شمال جنوب ایران به فلات مرکزی تنها به دولت روحانی برنمی‌گردد و پیشینه‌ای نسبتاً طولانی دارد و به دهه ۴۰ شمسی می‌رسد. در دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار عده‌ای این رویا را در سر می‌پروراندند که با ایجاد «ایران‌رود» که آب‌راهه‌ای قابل کشتی‌رانی بین دریای خزر و دریای عمان است، تغییری هم در آب و هوای کویری بدهند.

دیروز حسین مدرس خیابانی، استاندار سیستان‌وبلوچستان اعلام کرد که «قرارگاه خاتم الانبیا(ص) به منظور تامین آب مورد نیاز استان به روش شیرین‌سازی آب دریای عمان به‌زودی وارد عمل می‌شود»

مخالفت حامیان محیط زیست

سال‌ها است که کارشناسان علوم زمین، اقلیم‌شناسان و پژوهشگران محیط زیست و گروهی از متخصصان منابع آب، از تبعات منفی انتقال حوزه به حوزه آب گفته‌اند. اما پیمانکاران بزرگ و نیز شرکت‌های مهندسی مشاور که با این پیمانکاران ارتباطی قوی دارند، معتقدند منافع اقتصادی این موضوع بر سایر موارد ارجح است.

اما آنچه که برخی از متخصصان محیط زیست را درمورد انتقال آب خلیج فارس نگران کرده است تخلیه پساب شور در محیط دریا، تخریب دریا برای جانمایی لوله‌های انتقال آب و در نتیجه تهدید اکوسیستم و موجودات زنده دریا است. این نگرانی‌ها درحالی مطرح می‌شود که سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید که ارزیابی زیست‌محیطی این پروژه به تایید رسیده است. حمید جلالوندی، مدیرکل دفتر ارزیابی آثار زیست محیطی سازمان حفاظت محیط زیست، به ایسنا می‌گوید: «ارزیابی آثار زیست محیطی این پروژه طی سال ۹۲ نهایی شده و به تصویب رسیده بود».

او در ادامه با اشاره به اینکه برای پروژه‌های انتقال آب، فاکتورهایی در محیط آبی و در محیط خشکی برای ما مهم است که باید رعایت شود، می‌گوید: «مسیر عبور لوله‌های انتقال آب، محل احداث ایستگاه‌های پمپاژ و رعایت حریم مناطق حفاظت شده ازجمله این فاکتورها است که ادارات کل محیط‌ زیست در استان‌ها باید روی این موارد نظارت دقیق و کافی داشته باشند».

 شیرین‌سازی و انتقال آب، روشی غیراصولی و غیردائمی

گرچه نخستین دلیل برای شیرین‌سازی و انتقال آب، مقابله با خشکسالی است اما رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی معتقد است که انتقال آب شیرین‌شده دریا راه‌حل موقت برای برطرف کردن کم آبی بوده و راه حل دائمی خشکسالی نیست.

احد وظیفه می‌گوید: «طرح‌هایی از این دست حداکثر می‌تواند یک شهر یا روستا را آب رسانی کند اما اینکه به صورت وسیع نیازهای آبی را برطرف کند این چنین نیست».

هر چند که گفته می‌شود هزینه تمام شده انتقال آب دریا آنقدر گران است که اگر حتی در بخش کشاورزی هم استفاده شود موجب گران شدن محصولات کشاورزی خواهد شد ضمن اینکه حجم آب محدودیت دارد و نمی‌تواند فراگیر باشد. با این حال اما به نظر می‌رسد در شرایط تنش آبی تامین آب شرب در اولویت است و چاره‌ای جز این نیست که با طرح‌های شیرین‌سازی آب دریا، آب را به دست مصرف‌کننده رساند، اما در عین حال نباید فراموش کرد که می‌توان با استفاده از تکنولوژی‌های روز هزینه تصفیه آب را کاهش داد و با تامین انرژی از نیروگاه‌های خورشیدی منجر به کاهش آلودگی هوا و در درازمدت به ارزان‌تر شدن این طرح کمک کند.