با خطر آماس زوال اجتماعی مواجهیم

سعیده علیپور

متخصصان معتقدند، رشد شتابان و بدقواره شهرها در ایران، روند شهرنشینی و شهرگرایی را به صورت ناموزون، نامتوازن و ناهمزمان پیش برده است، به گونه‌ای که به رغم تحولات مختلف حیات شهری، امروز کلان شهرها و حتی شهرهای کوچک ما مملو از عدم تعادل در بافت شهری، اجتماعی و زیست محیطی شده و سلامت تن و روان شهروندان را دچار اختلالات ناگواری کرده است. این در حالی است که نشانه‌گیری ابتدایی این رویه به سمت اخلاق و فرهنگ شهرنشینی و ایجاد تشتت و تزلزل در جامعه منجر خواهد شد. تزلزلی که این روزها با بروز و شیوع و تداوم طولانی مدت کرونا چنان تشدید شده که بسیاری از متخصصان حوزه سلامت روان و جامعه‌شناسان نسبت به عواقب آن هشدار می‌دهند. موضوعی که زمینه برگزاری همایش مجازی «اخلاق و فرهنگ شهرنشینی» بود.

مصطفی معین، رئیس این همایش در مراسم آغازین آن گفت: «جامعه ایرانی به طور عام و جامعه شهری به طور خاص با خطر آماس زوال اجتماعی مواجه است که شامل چهار عنصر بدبینی نسبت به آینده یا یاس اجتماعی، احساس تبعیض و نابرابری همه جانبه، احساس زوال ارزش‌های اخلاقی و قانونی و فرسایش اعتماد عمومی است. در چنین وضعیتی، فرد با نگرانی‌ها و اضطراب‌های روزافزون؛ خانواده در معرض سست شدن پیوندهای خانوادگی و طلاق و پیوند شهروندان، گروه‌ها و طبقات اجتماعی هم با اختلال روبروست. به تعبیر طبیبانه نه حال شهر و نه حال جامعه شهری خوش نیست».

نخستین همایش اخلاق و فرهنگ شهرنشینی به همت انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری و با مشارکت موثر حدود ۱۰ نهاد علمی و دانشگاهی، مدنی، عمومی و دولتی، در 29 و 30 بهمن ماه با حضور اندیشمندان و محققان برجسته ایرانی طی به صورت نیمه حضوری و مجازی برگزار شد.

این همایش با سخنرانی مصطفی معین، رئیس و میرطاهر موسوی، دبیر علمی این همایش آغاز شد و بیش از ۶۰ سخنران، شامل استادان و اعضای هیئت علمی، دانشجویان و پژوهشگران، اندیشمندان و چهره‌‌های اجرایی کشور در حوزه‌های مختلف سخنرانی کردند. پرویز پیران، سیدمحمد بهشتی، هادی خانیکی، اسداله نقدی، محمد فاضلی، عباس آخوندی، مقصود فراستخواه، زهرا بازرگان، عباس عبدی، عمادالدین باقی، سیدمصطفی محقق داماد، تقی شامخی، لطف‌اله میثمی، فرشاد مومنی، شهریار شفقی، غلامرضا ظریفیان، گئورک قره‌پتیان، عبدالمجید مهدوی دامغانی، زهرا احمدی‌پور، حسین ایمانی جاجرمی، احسان شمسی گوشکی، لیلا سلیقه‌دار، عباس شیخ‌الاسلامی، آرمین امیر و رحیم نوبهار از جمله سخنرانان این همایش بودند که در ادامه این گزارش بخش‌هایی از صحبت‌های مصطفی معین، رئیس و میر طاهر موسوی، دبیر این همایش و هادی خانیکی، استاد دانشگاه آمده است؛

 تبدیل فضای شهری به محیطی مخاطره‌انگیز

مصطفی معین گفت: «شهر که در وضعیت مطلوب آن فضای مناسب اجتماعی، فرهنگی و زیستی برای انسان است، تحت تاثیر عوامل مختلف انسانی و اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، فرهنگی و اخلاقی و فرآیندهای ناشی از ظهور و بروز مسایل نو و حل نشدن مسائل کهنه و مزمن به محیطی مخاطره انگیز و ناامن از نظر ذهنی و عینی تبدیل شده است. به این اعتبار شهرنشینی را که اکنون مستعد آسیب‌پذیری‌های گوناگون مانند سوانح طبیعی، تصادفات و مشکلات اجتماعی است، باید در مواجهه با تهدیدهای جدید و جدی نظیر ابتلای عمومی به بیماری نوظهور و عالم گیر کرونا‌، هم از مناظر مختلف مورد توجه قرار داد».

این استاد دانشگاه در ادامه از منظر یک طبیب به طرح و بررسی برخی چالش‌ها و راهکارها و ضرورت‌های اخلاق و فرهنگ شهرنشینی پرداخت و با اشاره به ضرورت آسیب شناسی شهرنشینی در ایران عنوان کرد: «تشدید چهره تبعیض‌آمیز شمالی-جنوبی شهرها به رشد فضاهای بی دفاع شهری منجر شده که به تعبیر جامعه شناسان فضاهایی مستعد وقوع جرم و ناامنی و ناهنجاری‌های اجتماعی هستند و در آنها به ویژه کودکان‌، زنان، سالمندان و اقشار محروم در معرض آسیب‌های بیشتری قرار می‌گیرند».

رئیس نخستین همایش اخلاق و فرهنگ شهرنشینی در بخش دیگری از سخنان خود بر ضرورت رویکردی طبیبانه به بیماری‌های اجتماعی یا آسیب‌های اجتماعی تاکید و خاطرنشان کرد: «از نظر پزشکان، تشخیص و علت‌یابی بیماری شرط لازم برای درمان درست است؛ اگر تشخیص به درستی انجام گیرد، هم انجام درمان و هم اقدام پیشگیری میسر است».

مصطفی معین: «جامعه ایرانی به طور عام و جامعه شهری به طور خاص با خطر آماس زوال اجتماعی مواجه است که شامل چهار عنصر بدبینی نسبت به آینده یا یاس اجتماعی، احساس تبعیض و نابرابری همه‌جانبه، احساس زوال ارزش‌های اخلاقی و قانونی و فرسایش اعتماد عمومی است»

او سپس به نقش اخلاق در پیشگیری و کنترل آسیب‌های اجتماعی پرداخت و با اشاره به اینکه اخلاق در هر سه مرحله تشخیص، پیشگیری و درمان بیماری‌های انسان و آسیب‌های اجتماع نقش محوری دارد، خاطرنشان کرد:

«تعمیم اصل عدالت در اخلاق پزشکی به امور اخلاقی و فرهنگ شهرنشینی، علاوه بر تاکید بر دسترسی برابر همه شهروندان به دارو و درمان و خدمات شهری، بر کنترل عوامل خطرزا در محیط زندگی و تمهید شرایط سالم اجتماعی توسط حاکمیت و مدیریت‌های شهری و پیشگیری اولیه از بیماری‌ها تاکید می‌کند».

 نشانه‌گیری بر قلب  اخلاق شهرنشینی

در این مراسم همچنین میرطاهر موسوی، دبیر علمی این همایش، با اشاره به اینکه مسئله شهرنشینی و شهرگستری علی‌رغم پیشینه و دیرینه فرهنگی و تمدنی و سابقه طولانی است، گفت: « با این حال شهرنشینی در ایران در دوره جدید از الگو و نظریه مشخصی برخوردار نیست و دچار یک اغتشاش فضایی و سرزمینی است».

وی ادامه داد: «در یک بازه زمانی ۶۰ ساله که از نظر برنامه‌ریزی‌های جمعیتی و سرزمینی بازه چندان طولانی نیست، نسبت جمعیت شهرنشین و روستا نشین در ایران کاملاً معکوس شده است و حدود ۷۲ درصد جمعیت روستانشین در دهه ۴۰ به ۷۲ درصد جمعیت شهری و کمتر از ۳۰ درصد جمعیت روستایی تبدیل شده است. این موضوع سبب شده است تا اخلاق نیم‌بند شهری که ما داشتیم و آن اخلاق پایدار سنتی روستایی، هردو دچار زوال و اشکالات جدی و نسبی شود».

موسوی بیان کرد: «موضوع دیگر توسعه حاشیه‌نشینی یا به تعبیر دقیق‌تر مسکن نامطلوب و غیررسمی در ایران است که به‌‌طور تهدیدآمیزی نظم زندگی جمعی ایران را تهدید می‌کند. آمارهایی که امروزه عنوان می‌شود، حاکی از وجود ۲۰ میلیون حاشیه‌نشین و بدمسکن در کشور است که شامل ۱۲ میلیون بدمسکن و ۸ میلیون حاشیه نشین می‌شود.

در تعدادی از استان‌ها حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی و بدمسکنی به حدی گسترش پیدا کرده است که تنه به تنه متن شهر می‌زند. الگوی تمام عیار این موضوع نیز استان البرز و شهر کرج است که حداقل ۳۰ درصد حاشیه نشین و بد مسکن در این استان وجود دارد».

هادی خانیکی: «شهر کرونازده در انتخاب سلامت تن یا سلامت جسم، زندگی اجتماعی یا خانه، انتخاب معیشت یا کرونا، آموزش یا توهم آموزش، روند شهروندی یا ضد شهروندی، فناوری اطلاعات یا ارتباط انسانی؛ سردرگم است»

شهرکرونازده در انتخاب سردرگم است

یکی از سخنرانان این همایش مجازی هادی خانیکی استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی بود که در مورد وضعیت شهرها و بحران ارتباط در دوره کرونا صحبت کرد او گفت: «شاخص‌های شهر خوب با پنج مؤلفه همراه است؛ عدالت و برابری فرصت‌ها، برخورداری از فرصت‌های انتخاب معطوف به خشنودی و امید به آینده و احساس امنیت، همبستگی بالای اجتماعی، روابط اجتماعی مبتنی بر اعتماد و زندگی دارای کیفیت و بهره‌مندی از منابع توسعه. این مؤلفه‌ها در شهر کرونازده دچار به‌هم‌ریختگی و آشفتگی می‌شود. در روند کرونازدگی نگاه به مسائل را باید از منظر حیات شهری(اقتصادی، اجتماعی و...) مورد توجه قرار داد. شهر کرونا زده در انتخاب سردرگم است، نمی‌داند سلامت تن را اولویت قرار دهد یا سلامت جسم، زندگی اجتماعی را انتخاب کند یا خانه، انتخاب معیشت یا کرونا، آموزش یا توهم آموزش، روند شهروندی یا ضد شهروندی، فناوری اطلاعات یا ارتباط انسانی».

او شهر کرونازده را شهری بدون ارتباطی توصیف کرد و گفت: «در شهر ارتباطی گفت‌وگو، گفت‌وشنود، پیوستگی میان فرد و جامعه، پذیرش تفاوت‌ها، تعامل فرهنگی، ارتباط میان انسان‌ها، ارتباط زندگی و محیط زیست، حوزۀ عمومی مبتنی بر انسان، هویت شهروندی و... حاکم است.

در مقابل شهر غیرارتباطی، شهری بدقواره است که هیچ ارتباطی در آن وجود ندارد، بدگمانی و ستیز در آن بیشتر است، کم تحمل است، شهر مالباختۀ اجتماعی است، امید اجتماعی و مشارکت از بین رفته و چند قطبی می‌شود، بیرون و درون با هم متفاوت است، سلایق‌های غیررسمی پنهان است و احساس تعلق در آن ضعیف است».

او ادامه داد: « برای کاهش آسیب‌ها در دوران کرونا شهروندزدایی باید از بین برود مثل کمتر توجه کردن به آسیب دیدگان، معتادان، زنان سرپرست خانوار و... که باید از لحاظ اجتماعی به آنها پرداخت».