موضوع زلزله دوباره بر سر زبان مسئولان شهری افتاده است
افزایش تاب‌آوری تهران؛ رویایی که محقق نمی‌شود
ریحانه جولایی
بامداد جمعه تهران لرزید و نیمه‌شب مردم را روانه کوچه و خیابان‌ها کرد.
کارشناسان حوزه شهری سال‌هاست که در مورد زلزله تهران هشدار می‌دهند. زلزله‌ای که قرار است سهمگین باشد و با وضعیت ناایمن ساخت‌وسازها و ساختمان‌های قدیمی قربانیان زیادی بگیرد.
بارها در مورد خطرات زلزله تهران صحبت شده، اما تا امروز از سوی مدیران و مسئولان شهری اقدامی که بتوان به آن دل خوش کرد، صورت نگرفته است؛ تنها زمانی که زلزله رخ می‌دهد چند روزی از خطرات احتمالی سخن به میان می‌آید و باز موضوع به دست فراموشی سپرده می‌شود
این اولین بار نیست که زمین زیر پای مردم می‌لرزد. هرچند وقت یک‌بار لرزه‌ای کوچک رخ می‌دهد تا دل مردم هم برای مدتی بلرزد و بحث داغ مردم و مسئولین دوباره زلزله تهران، کم‌کاری‌ها و ضعف‌های مدیریتی شود و سپس دوباره از یاد برود.
گسلی ترسناک به نام « مشا»
آخرین لرزه قابل‌توجه تهران بامداد جمعه، دقیقه ۴۸ دقیقه نیمه‌شب با قدرت ۵.۱ ریشتر، در ۶ کیلومتری دماوند و ۵۸ کیلومتری تهران به وقوع پیوست و باعث شد در برخی از مناطق مردم تا صبح به خانه‌های خود نروند، علت این موضوع هم هشدار برخی کارشناسان و محققان نسبت به محل وقوع این زلزله بود. این حادثه روی گسل مشا رخ داده بود، گسلی ۴۰۰ کیلومتری، که از شرق در نزدیکی شاهرود در استان سمنان شروع می‌شود و در غرب به نزدیکی آبیک در استان قزوین می‌رسد، لرزه بامداد جمعه روی این گسل باعث شد تا ۲ نفر یکی هنگام فرار و یکی به علت ترس ناشی از زلزله فوت کنند.
پس‌ازاین زلزله بود که حرف‌وحدیث‌های زیادی در شبکه‌های مجازی پیچید. عده‌ای گفتند این زلزله پیش‌لرزه زلزله اصلی است که سال‌ها از آمدنش صحبت شده و بعضی‌ها از خطرناک بودن گسل مشا سخن به میان آوردند. البته این بار موضوعات مطرح‌شده چندان بی‌راه و غیرواقعی هم نبودند. به تعبیری مشا مهم‌ترین گسل جنوب البرز است، محققین سازمان زمین‌شناسی در سال‌های گذشته روی این گسل تحقیقات زیادی انجام داده‌اند و مشا جزو گسل‌هایی است که اطلاعات زیادی از آن وجود دارد.
برخی از این مطالعات نشان داده است که روی این گسل بارها زلزله‌های شدیدی ایجاد شده‌اند و حالا هم که جمعیت بیشتری در اطراف آن زندگی می‌کنند، اوضاع بسیار وخیم‌تر است. آخرین زلزله مهم گسل مشا مربوط به سال ۱۸۳۰ و آخرین سال‌های حکومت فتحعلی شاه در ایران است، برآوردها نشان می‌دهد که این اتفاق بین ۷ تا ۷.۵ ریشتر قدرت داشته است. در آن اتفاق حتی سفارت‌خانه‌های نوتاسیس، کاخ گلستان و ... آسیب دیدند.
این حادثه، آخرین تجربه تهران از یک زلزله مرگبار است، در مورد ابعاد تخریب این زلزله منابع چنین گزارش کرده‌اند: مناطق شمیرانات و دماوند تقریباً به‌طور کامل ویران شد و حدود ۷۰ روستا در شرق جاجرود از بین رفتند. در پایتخت حتی یک‌خانه از آسیب در امان نماند. بخشی از کاخ و بازار فروریخت و ساختمان سفارت بریتانیا به سختی آسیب دید. حتی در برخی گزارش‌ها آمده است که در این حادثه، در پهنه شمیرانات ۴۵هزار نفر کشته شدند، البته این آمار و ارقام چندان قابل تایید نیست. اما حالا نزدیک به ۲۰۰ سال از وقوع این حادثه گذشته است و ایجاد لرزه‌ای ترسناک روی این گسل بسیاری را نسبت به‌احتمال وقوع دوباره زلزله بالای ۷ ریشتری در این گسل به شک انداخته است.
زلزله قابل پیش‌بینی نیست
حالا قسمت ترسناک‌تر قضیه این است که کارشناسان هشدار داده‌اند احتمال اینکه زلزله 5 ریشتری بامداد جمعه آغاز فعالیت این گسل و پیش‌لرزه باشد کم نیست. سال‌های گذشته هم این اتفاق رخ‌داده است. زلزله ازگله در کرمانشاه و سرپل ذهاب هم به این صورت رخ‌داده بود. ابتدا یک لرزش ۴.۵ ریشتری آمد و بعدازآن زلزله اصلی با قدرت بیش از 7 ریشتر زمین را لرزاند و جان بیش از 600 تن را گرفت.
بااین‌وجود ساعاتی بعد از زلزله بامداد جمعه، برخی مسئولین اعلام کردند که قرار نیست زلزله شدیدتری رخ بدهد. اسماعیل نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، در همین رابطه به مهر گفته بود: حدود ۷ پس‌لرزه را ثبت‌شده داریم بالاترین ۲.۵ بوده و ۵.۱ زلزله اصلی بوده و همین نگرانی ما را کاهش می‌دهد.
رئیس شورای اسلامی شهر تهران دیروز با انتقاد از برخوردهای مناسبتی با زلزله در تهران گفت: باید توجه بیشتری به ساخت زیرساخت‌های شهری و افزایش تاب‌آوری شهر تهران انجام گیرد و دسترسی به آب اضطراری در شهر تهران باید ایجاد شود
تحقیقات مختلفی هم در این مدت انجام شده است که نشان می‌دهد، معمولاً قبل از زلزله‌های بالای ۴ ریشتر، پیش‌لرزه‌هایی چند روز و یا حتی چند هفته قبل رخ می‌دهند. مطالعه‌ای که مردادماه سال گذشته در کالیفرنیا انجام شد نشان می‌دهد که ۷۲درصد زلزله‌های بالای چهار ریشتر در جنوب کالیفرنیا، پیش‌لرزه دارند. البته از سوی دیگر مطالعاتی نیز نشان می‌دهند که فقط بعد از ۵ درصد زلزله‌های قوی، زلزله‌های شدیدتری رخ می‌دهند. به همین دلیل هیچ جواب قطعی برای نوع زلزله دماوند وجود ندارد.
بی‌توجهی به حقوق پایتخت‌نشینان
به‌هرروی دوباره موضوع زلزله سر زبان مسئولان شهری افتاده است. روز گذشته مجید فراهانی، عضو شورای شهر تهران گفت: براساس سرشماری سال ۱۳۹۵ حدود ۳۰۰ هزار نفر در محدوده گسل مشا از دماوند تا شمیرانات زندگی می‌کنند و ساکنان روی گسل شمال تهران نیز بیش از ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر هستند که تاب‌آوری و پایداری زندگی‌شان در برابر بحران‌ها و حوادث غیرمترقبه همچون زلزله و... مهم‌ترین انتظارشان از مجموعه مدیریت بحران شهر و کشور است. او همچنین گفته بود شورای اسلامی شهر تهران با درک درست این انتظار شهروندان و تصویب مصوبه «الزام شهرداری تهران به در اختیار قرار دادن پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران مناطق۲۲ گانه به سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران» گام مهمی در مسیر صیانت از حق حیات شهروندان و تاب‌آوری زندگی ساکنان تهران برداشت اما متأسفانه علی‌رغم گذشت بیش از چهار سال از تاریخ تصویب این مصوبه، شاهد بی‌توجهی به اجرای آن هستیم.
از سوی دیگر، رئیس شورای اسلامی شهر تهران هم با انتقاد از برخوردهای مناسبتی با زلزله در تهران بیان کرد: باید توجه بیشتری به ساخت زیرساخت‌های شهری و افزایش تاب‌آوری شهر تهران انجام گیرد و دسترسی به آب اضطراری در شهر تهران باید ایجاد شود.
محسن هاشمی گفت: تهران 350 محله دارد و هر محله باید امکانات موردنیاز برای مواجهه با بحران را داشته باشد و سوله‌های بحران در هر منطقه باید ساخته شود تا آب و برق اضطراری را به مردم ارائه کند. به گفته او زلزله بالای 6 ریشتر آسیب‌پذیری تهران را چندین برابر خواهد کرد. او ابراز امیدواری کرده است که دولت با همکاری مدیریت شهری بتواند تاب‌آوری شهر تهران را افزایش بدهد.
از طرفی هاشمی در رابطه با تصمیمات گرفته‌شده برای پیشگیری از خسارات بیشتر، از سران سه قوه هم انتقاد کرده است. او گفته از سال 96 خواستار تشکیل جلسه‌ای با سران سه قوه است که هنوز این دیدار صورت نگرفته است.
بعد از یک دهه تکلیف سامانه هشدار مشخص نیست
آن‌طور که گفته می‌شود با سامانه هشدار پیش‌هنگام یا هشدار صوتی زلزله می‌توان چند تا چند ده ثانیه پیش از وقوع، درباره زلزله هشدار داد؛ زمانی طلایی که می‌تواند خسارات جانی را تا حد بالایی کاهش دهد. پیش‌ازاین رئیس شورای شهر تهران، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران و چندین مسئول دیگر از راه‌اندازی این سامانه در تهران خبر دادند که البته تاکنون محقق نشده است. روز گذشته هم محسن هاشمی گفت هنوز شبکه هشدار زلزله به‌طور کامل در تهران نصب نشده است و لرزه‌نگارها یا کامل نشده یا تعداد آن‌ها کمتر از حد نیاز است.
سامانه هشدار پیش‌هنگام زمین‌لرزه، سامانه‌ای برای اطلاع‌رسانی سریع زمین‌لرزه‌های بزرگ قریب‌الوقوع است که درحال‌حاضر تنها فناوری دارای قابلیت پیش‌بینی زمین‌لرزه در لحظاتی پیش از وقوع آن است. دست‌کم حدود یک دهه است که مسئولان از تلاش برای ایجاد چنین سامانه‌ای در تهران خبر می‌دهند و گام‌هایی هم برداشته شد؛ اما هنوز به مرحله عمل نرسیده است. طبق گزارش‌ها این طرح برای مدتی با ژاپنی‌ها دنبال می‌شد و در حال حاضر طراحی‌اش را متخصصان داخلی انجام می‌دهند.
بر اساس اظهارات مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله معمولاً دو حالت محلی و ناحیه‌ای دارد. هشدار در محل مانند استفاده از این سامانه برای قطار در حال حرکت یا مثلاً ایستگاه گاز. با حدود ۲۰ لرزه‌نگار می‌توان هشدار ناحیه‌ای درست کرد که اگر زلزله‌ای در بیرون تهران رخ دهد، این هشدار را دست‌کم برای بخش‌های حساس یا مدیریتی فرستاد.
این استاد زلزله‌شناسی درباره وضعیت کنونی این طرح و سامانه هشدار در تهران هم می‌گوید: برقراری این سامانه فقط با خرید لرزه‌نگار محقق نمی‌شود؛ لرزه‌نگار عضو مهمی از این سامانه است؛ اما باید سیستمی طراحی شود که شامل مرکز پردازش داده، مرکز تشخیص هشدار، اعلام هشدار و... باشد که با هم در ارتباط باشند. به نظر می‌آید یک کندی عجیبی در جریان بوده که این سامانه پیش‌هنگام تاکنون برای تهران محقق نشده است.
سامانه هشدار، کار فانتزی یا لازم؟
زارع دلیل این روند کند را هم در چند مورد می‌داند: در کنار ضعف مدیریتی، بخشی از این کندی به نوع نگاه برخی مدیران برمی‌گردد که چنین کارهایی را فانتزی می‌دانند و می‌گویند برای مقابله با زلزله باید کارهای بهسازی انجام شود. درهرصورت زیرساخت این سامانه درحال‌حاضر فراهم شده و نیاز به یک اراده جدی و برنامه دقیق اجرایی دارد. این کار نیاز به مدیرانی دارد که باور به کارهای تخصصی و افراد متخصص داشته باشند. الآن در کشورهایی مانند رومانی و مولداوی چنین سامانه‌ای ایجاد شده؛ اما در ایران که سال‌ها پیش‌ازاین کشورها، سامانه زلزله‌نگاری و شتاب‌نگاری وجود داشت، این سامانه وجود ندارد. علاوه‌براین کارشناسان این حوزه همواره تأکید دارند که مقابله با زلزله فقط به یک فعالیت یا ایجاد یک سامانه خلاصه نمی‌شود و مجموعه‌ای از فعالیت‌های پیش از زلزله، هنگام وقوع و پیش از بروز حادثه را می‌طلبد. زارع هم دراین‌باره می‌گوید: سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله یکی از روش‌های کاهش ریسک است و اگر 10 نوع کار برای کاهش ریسک زلزله در شهر تهران باید انجام شود، یکی از آن‌ها این سامانه است و کارهای دیگری مانند تمرکززدایی از شهر تهران، گسترش آموزش‌های عمومی و همگانی زلزله، بهتر کردن آیین‌نامه‌های موجود و... باید انجام شود. اگر ده‌ها سامانه پیشرفته هشدار در یک شهر نصب شود؛ اما این تمرکززدایی کم نشود، چندان کمکی نخواهد کرد و در تهران سیاست همه شوراهای شهر از هر جناحی در راستای افزایش این تمرکز بوده است.
با تمام تفاسیر آنچه بر همه واضح و مبرهن است، نزدیک و پرخطر بودن زلزله تهران است. بارها در مورد این موضوع صحبت شده است اما تا امروز اقدامی که بتوان به آن دل‌خوش کرد از سوی مدیران و مسئولان شهری صورت نگرفته و تنها زمانی که این اتفاق رخ می‌دهد چند روزی از خطرات احتمالی صحبت می‌کنند و باز به دست فراموشی سپرده می‌شود.
دیدگاه تان را بنویسید