بـرجام در آستانه سرانجام

محبوبه ولی، روزنامه نگار

عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه کشور سه شنبه شب در شبکه چهار تلویزیون پایان این امید چند ماهه به اروپا را 14 آبان اعلام و تصریح کرد: مهلتی که آمریکا برای اعمال تحریم‌های بعدی در آبانماه تعیین کرده است همان چیزی است که ما به اروپایی‌ها گفتیم که تا قبل از آن باید ساز و کارهای عملیاتی‌شان را ارائه دهند و این یک مهلت مشخص است و اروپایی‌ها هم می‌دانند تا آن تاریخ همه چیز باید مشخص شود.

عراقچی در ادامه گفته است که اگر اروپایی‌ها تا این تاریخ نتوانند منافع اصلی ایران در برجام یعنی فروش نفت، بازگشت پول و دریافت و پرداخت‌ها را عملیاتی کنند، ایران برجام را ترک خواهد کرد زیرا ماندن در آن فایده‌ای برای ایران ندارد.

چقدر می‌توان

به دو ماه آینده امیدوار بود؟

حال سوال اینجاست که چقدر می‌توان به این دو ماه امیدوار بود؟ بسیاری از مقامات و دولتمردان و سیاسیون جواب این سوال را می‌دهند: «هیچ قدر»!

حتی خود عباس عراقچی که از دولتمردان دستگاه دیپلماسی کشور است، در گفتگوی تلویزیونی سه شنبه شب خود در پاسخ به این سوال اظهار کرد: «ما به هیچ کس به جز خودمان و خدا امید نداریم. اروپایی‌ها تعهدات محکمی را برای حفظ برجام و تامین منافع ایران از این توافق داشتند اما راه حل‌های عملیاتی را هنوز اجرا نکرده‌اند. امیدمان به آنها نیست. ما به دنبال ایجاد مسیرهای بانکی، انتقال پول و فروش نفت هستیم و به این امید ننشستیم که آنها اقتصادمان را سامان دهند اما امیدواریم راهکارهایشان به کمک تجارت ما بیاید.»

برخی دیگر حتی به اندازه همین جمله آخر عراقچی (امیدواریم راهکارهایشان به کمک تجارت ما بیاید) هم به اروپا اعتماد ندارد. آیت‌الله علم الهدی، امام جمعه مشهد دو هفته پیش در خطبه‌های نماز جمعه، حسابی که دولت روی اروپا باز کرده را با اعتماد مصدق به آمریکایی‌ها مقایسه کرده و گفته بود: مصدق بعد از انگلیسی‌ها، آمریکایی‌ها را وارد کشور کرد و این به قیمت ربع قرن اسارت ملت ایران تمام شد. او سپس خطاب به مسئولان دولت هشدار داد: «این پند‌‌‌‌ار غلط را از سرخود‌‌‌‌ بیرون کنید‌‌‌‌. اگر بنا شد‌‌‌‌ آمریکا نباشد‌‌‌‌، اروپا هم نباشد‌‌‌‌.» علی لاریجانی، رئیس مجلس هم همین یک هفته پیش تاکید کرد: «رفتار سال‌های دور اروپا نشان داده است که چندان به ادعای اولین آن در پابرجا نگه داشتن توافق هسته‌ای نمی‌توان اطمینان داشت اما برای چند هفته ارزش آزمون دیگری را دارد تا برای همگان اتمام حجت شود که ایران همه راه‌های حل و فصل سیاسی و مسالمت‌آمیز را طی کرده است.»

چهار ماهِ بی‌حاصل

با این حساب به نظر می‌آید از نظر مسئولان و مقامات کشور انتظار برای اینکه اروپا بتواند کمکی به ایران بکند، تیری در تاریکی است با این علم که به هدف نمی‌خورد. از سوی دیگر عملکرد اروپا در چهار ماه گذشته نیز این گمان را تقویت می‌کند.

از نیمه‌های اردیبهشت که دونالد ترامپ رسما از برجام خارج شد، اروپایی‌ها وعده دادند که بدون آمریکا هم منافع ایران را حفظ خواهند کرد. اندکی بعد وعده یک بسته حمایتی را دادند. خبر در راه بودن این بسته حمایتی، خیلی‌ها را امیدوار کرد و برای رسیدنش روزشماری کردند. دو ماه گذشت؛ روحانی به اروپا سفر کرد و اروپایی‌ها هم بسته حمایتی موعود را تحویل دادند اما گویی بسته‌ای که ایران دو ماه در انتظارش بود، خالی بود! رئیس جمهوری با امانوئل مکرون، رئیس جمهوری فرانسه که مبتکر این بسته پیشنهادی بوده و همین طور آنگلا مرکل، صدر اعظم آلمان تلفنی تماس گرفت و گفت این بسته پیشنهادی دربرگیرنده همه خواسته‌های ایران نیست و یک سری تعهدات کلی در حد بیانیه‌های سابق اتحادیه اروپا است.

حالا از آن بسته پیشنهادی دو ماه دیگر هم گذشته است، اما اروپا هنوز نتوانسته ایران را راضی کند و اکنون دیگر هر چه به 14 آبان که شروع تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران است، نزدیکتر می‌شویم، برف امید به اروپا بیشتر آب می‌شود.

می‌خواهیمش

 اما چالش‌برانگیز است

حتی در حرف و عمل خود اروپایی‌ها نیز آن اطمینان اولیه دیده نمی‌شود. آنها علی رغم وعده‌های قرص و محکمی که می‌دهند، در عمل به اندازه دولتمردان خود ایران، سر درگم و آشفته‌اند و حتی همان وعده‌های قرص و محکم هم در گفتار آنها کمرنگ شده است.

فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اخیرا در دیداری که با رئیس جمهور اتریش در وین داشته، حفظ برجام را چالش برانگیز خوانده است.

او گفته است: حفظ توافق با توجه به اعمال مجدد تحریم‌های آمریکا کاری چالش‌برانگیز است اما ما با همه کشورهای عضو و همه شرکایمان در سراسر جهان در حال همکاری هستیم تا اطمینان حاصل کنیم، برجام ادامه یابد.

عباس عراقچی بخشی از این چالش‌برانگیز بودن را مربوط به خصوصی بودن شرکت‌های اروپایی دانسته با بیان اینکه اروپا نمی‌تواند به آنها دستور دهد در ایران بمانند، اشاره کرده که حتی بانک‌های کوچک نیز از تحریم‌های آمریکا در امان نیستند و آنها و سایر شرکت‌های اروپایی بر اساس سود و زیان عمل می‌کنند.

آیت‌الله مصباح: به تعداد انگشتان یک دست

دوست در دنیا نداریم

به هر حال چه از سر غیرقابل اعتماد بودن اروپا باشد، آنگونه که آیت‌الله علم‌الهدی و همفکرانش به آن معتقدند و چه از این رو باشد که دولت‌های اروپایی دستشان برای حمایت از ایران بسته است، آنگونه که عراقچی و موافقانش می‌گویند، آنچه که روشن است این است که اروپا تا به حال نتوانسته است خلأ حضور آمریکا را پر و منافع ایران را حفظ کند و اگر این ناتوانی‌اش در دو ماه آینده هم ادامه پیدا کند، ایران طبق اعلامی که کرده از برجام خارج خواهد شد.

حال اگر ایران از یرجام خارج شود، چه موقعیت سیاسی در انتظار اوست؟ موگرینی در همان دیدارش با رئیس جمهور اتریش این را هم گفته است که ممانعت از تولید سلاح اتمی توسط ایران، حیاتی است و برای یک بار هم که ما یک توافق عدم گسترشِ کارآمد داریم، باید از آن حمایت کنیم.

این اظهارنظر او که پیش از این هم بارها آن را تکرار کرده، گویای این واقعیت است که اروپا، ایران را دوست خود نمی‌داند بلکه صراحتا از خطرناک بودن آن حرف می‌زند و به دنبال حفظ برجام به‌عنوان یک عامل بازدارنده است. بنابراین اگر ایران از برجام خارج شود، به دنبال عامل بازدارنده دیگری خواهد بود.

از سوی دیگر به‌رغم اینکه بسیاری از تحلیلگران و سیاستمداران معتقدند که ایران به واسطه برجام، موقعیت سیاسی خوبی در سطح بین‌الملل پیدا کرده است. عباس عراقچی یکی از همان افراد است. او در گفتگوی تلویزیونی خود با اشاره به اینکه در مقایسه با قبل از برجام وضعیت سیاسی و خارجی ما بهتر است و ایران در موضع برتر سیاسی و اخلاقی قرار دارد، ادامه داده است: هیچ اجماعی علیه ما در دنیا وجود ندارد و وضعیت ما در سطح بین‌المللی خوب است.

اما بر خلاف او بسیاری از تحلیلگران وضعیت بین‌المللی ایران را مانند آیت‌الله مصباح یزدی توصیف می‌کنند. وی روز گذشته در اجلاس سراسری بسیج اساتید کشور گفته است: «به تعداد انگشتان یک دست دوست در دنیا نداریم. در بهترین حالت نسبت به ما بی‌تفاوت هستند. در چنین شرایطی باید همانند دوران دفاع مقدس مردم در مقابل دشمنان بسیج شوند.» کشورهایی مانند ژاپن و کره جنوبی نیز قبل از شروع تحریم‌های نوامبر، خرید نفت از ایران را متوقف کرده‌اند و حتی عراق در همسایگی‌مان هم از همراهی ایران خودداری می‌کند.

با این حساب به نظر می‌آید ایرانِ پس از برجام شرایط تازه‌ای را تجربه خواهد کرد که برای عبور از آن نمی‌تواند امیدی به خارج از مرزهایش داشته باشد و باید تا آن روز تمام قوای درونی خود را جمع کند.