از برلین تا دوحه صدای نگرانی می‌آید
برجام در مرحله کلافگی و هشدار
طهمورث حسینی
زمزمه ناامیدی از احیای برجام کم‌کم به حرف‌هایی با صدای بلند تبدیل می‌شود. در یکی دو روز گذشته، از طرفی لارا روزن، خبرنگار برجسته دیپلماسی در گزارشی در وب‌گاه شخصی‌اش، از ناامیدی و کلافگی دیپلمات‌های اروپایی پیگیر برجام گفت و از طرف دیگر، در سفری که امیر قطر به آلمان داشت نیز ابراز نگرانی درباره وضعیت مذاکرات راه خود را به نشست خبری باز کرد. این البته همزمان با تماس دوباره وزیر خارجه ایران و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا بود که البته در آن حرف‌های پیشین تکرار شد.
اروپایی‌ها کلافه اند
روزن در گزارش خود درباره روند گفت‌وگوها خبر می‌دهد، مقامات فعلی و پیشین اروپایی به مرحله کلافگی و هشدار رسیده‌اند، از این بابت که احساس می‌کنند این احتمال وجود دارد که ایالات متحده بگذارد، روند احیای برجام شکست بخورد، آن هم به خاطر چیزی که از نگاه آن‌ها، احتیاط سیاسی دولت بایدن درباره موضوعی عمدتا نمادین است. موضوع «نمادین» اشاره‌شده، همان بحث قرارداشتن سپاه در فهرست سازمان‌های تروریستی ایالات متحده است.
ماجرای سپاه، دعوای اصلی
ایران خواسته است که به عنوان بخشی از توافق احیای برجام، این سازمان از این فهرست خارج شود اما گزارش‌ها حاکی است ایالات متحده در پاسخ گفته است شرط این کار این است که ایران درباره اقدامات نظامی خود وعده‌هایی بدهد، مانند خودداری از حمله به نیروهای ایالات متحده و نیز خودداری از هدف قراردادن مقامات سابق این کشور به عنوان انتقام ترور فرمانده نیروهای قدس ایران در عراق که با دستور رئیس‌جمهور سابق، دونالد ترامپ انجام شد. ایران البته این پیشنهاد را نپذیرفته است و گزارش‌ها حاکی است پیشنهاد دیگری نیز فعلا بین دو طرف در حال بررسی نیست.
پیشنهاد مورا، مذاکره بعد از احیا
روزن در ادامه گزارش خود خبر می‌دهد، اروپا پیشنهاد دیگری نیز در این زمینه به ایران داده است. انریکه مورا، نماینده اتحادیه اروپا در گفت‌وگوها و هماهنگ‌کننده مذاکرات در ایام تعطیلی گفت‌وگوها چند تماس و دیدار با طرف ایرانی داشته است. طبق این گزارش، در آخرین سفر او که همین هفته گذشته انجام شد، یکی از پیشنهادهای او این بوده است که بعد از نهایی‌شدن احیای برجام، مذاکراتی جداگانه درباره موضوع قرارداشتن سپاه در فهرست تروریستی انجام شود.
ایران می‌پذیرد؟
این گزارش البته از منبعی بدون ذکر نام نقل می‌کند که نشانه‌های مثبتی از این دیدار دریافت شده است. این کارشناس به روزن گفته است که ایرانیان را مایل به پذیرش پیشنهادی یافته است که طبق آن بحث سپاه پس از بازگشت متقابل به اجرای کامل برجام بررسی شود. اما مقام اروپایی که طرف صحبت روزن بوده است در واکنش به این ادعا درباره نشانه‌های مثبت، این روایت را ساده‌سازی بحث دانسته و نسبت به چنین چشم‌اندازی بدبین بوده است. او گفته است: «می‌شود از این زاویه ماجرا را دید. اما این لزوما دلیل نمی‌دهد که بشود چندان خوش‌بین بود.» این موضع‌گیری البته با واقعیات داخل ایران هماهنگ‌تر به نظر می‌رسد؛ چرا که مسئله اصلی این است که تیم دیپلماسی دولت سیدابراهیم رئیسی، به نظر چندان دست بازی در این زمینه ندارد.
در چند نوبت، اشاره‌های حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه، به در نظر گرفتن احتمالاتی مثل این یا مذاکره مستقیم با ایالات متحده، با واکنش‌های منفی از سوی چهره‌هایی مثل حسین شریعتمداری، مدیر مسئول کیهان و حتی علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی مواجه شده است، تا جایی که امیرعبداللهیان از موضع خود عقب نشسته است. این به‌خصوص از آن‌جا اهمیت می‌یابد که در ایران، تصمیم‌گیری در این باره در ساختار دولت، بیش از امیرعبداللهیان از مسیر شمخانی دنبال می‌شود.
خطر ناکامی مذاکره روزبه‌روز بیشتر می‌شود
دیپلمات اروپایی در این باره به روزن گفته است: «هر روزی که بدون رسیدن به توافق می‌گذرد، خطر از دست رفتن همه چیز به شکل قابل توجهی بالاتر می‌رود.» این دیپلمات ادامه داده است: «تا جایی که من می‌بینم، دو طرف دارند به سمت‌های متفاوتی می‌روند و فاصله در حال کم شدن نیست.» این در حالی است که در واکنش به آخرین گزارش‌های سازمان بین‌المللی انرژی اتمی درباره برنامه ایران، برخی کارشناسان غربی مدعی شده‌اند که ایران در صورتی که تصمیم بگیرد، در فاصله دو هفته می‌تواند به مواد لازم برای ساخت بمب اتمی دست پیدا کند، هر چند به اعتقاد بسیاری این گام به تنهایی برای ساخت بمب کافی نخواهد بود.
مسیر حرکت برنامه هسته‌ای ایران
کلسی داوِنپورت، مدیر بخش سیاست منع گسترش اتحادیه کنترل تسلیحات در این باره به روزن گفته است: «خطر این است که برنامه غنی‌سازی ایران تقریبا تا حدی پیش رفته است که گریز هسته‌ای‌اش می‌تواند غیرقابل‌شناسایی شود. ایران می‌تواند سعی کند که بین بازرسی‌های آژانس، با سرعت به سمت تهیه مواد برای بمب برود و این واقعا خطر تهدید گسترش تسلیحاتی را بالا می‌برد.» دانپورت می‌گوید: «فکر می‌کنم بعید است ایران حرکتی قطعی به سمت سلاح هسته‌ای انجام دهد، اما ممکن است ایالات متحده و اسرائیل حاضر نباشند با این ریسک کنار بیایند.» او تأکید کرده است که سریع‌ترین و مؤثرترین راه برای عقب راندن قابل تأیید برنامه هسته‌ای ایران از این مسیر، بازگشت ایالات متحده و ایران به پایبندی کامل به توافق هسته‌ای است، پیش از آن که دیر شود: «بهترین گزینه ممکن، عقب بردن برنامه هسته‌ای ایران و اعمال دوباره بازرسی‌های گسترده‌ای در اسرع وقت باشد و تنها راه برای این کار هم احیای توافق هسته‌ای است.»
احیای توافق به هر حال موجب خواهد شد، ایران گام‌های متعددی که پس از توقف اجرای تعهدات برداشته است را به عقب برگرداند. او ادامه می‌دهد: «انفعال دولت بایدن در این زمینه این پنجره حیاتی برای عقب‌راندن برنامه هسته‌ای ایران را به خطر می‌اندازد.»
همچنان خبری از پیشرفت و عبور از روی بن‌بست فعلی نیست و البته زمان نیز به نفع حل بحران پیش نمی‌رود. نه روند اتفاقات در ایران به سمت احیای برجام پیش می‌رود و نه اتفاقات سیاسی در آمریکا به سمتی می‌روند که پذیرش هزینه در مقابل ایران را برای دولت بایدن آسان کنند
سیاسی‌بازی با سیاست منع گسترش
دانپورت در این زمینه در انتقاد از دولت بایدن و با اشاره به این که ممکن است اجازه داده شود، به خاطر موضوع سپاه، توافق به هم بخورد، می‌افزاید: «آن‌ها دارند اجازه می‌دهند سیاسی‌کاری و نه پیگیری مؤثر سیاست منع گسترش، تصمیم‌گیری‌شان را هدایت کند و تهدید هسته‌ای همچنان بالاتر خواهد رفت، مگر این که مسیر اقدام منطقی‌تری را پیش بگیرند.» گزارش روزن همچنین خبر می‌دهد که مقامات فعلی و سابق اروپایی کلافگی و خود را از این رویکرد خطرناک دولت بایدن ابراز کرده‌اند.
هشدار سولانا و بیلت
در همین رابطه، اواسط هفته گذشته خاویر سولانا، دبیر کل سابق ناتو و کارل بیلت، نخست‌وزیر سابق سوئد در یادداشتی هشدارآمیز در واشنگتن پست نوشته بودند: «بایدن باید به طور جدی هزینه‌های این انفعال درباره ایران را در نظر بگیرد و راهی رو به جلو پیدا کند، در غیر این صورت ممکن است خود را دوباره در چالش دیگری که هیچ کس نمی‌خواسته بیابیم.»
آن‌ها نوشتند مسئله سپاه موضوعی است که «تا حد زیادی نمادین است و تقریبا هیچ ربطی به اختلاف بر سر برنامه هسته‌ای ندارد. از این رو تعجب‌آوراست که پس از کارزار ریاست‌جمهوری بایدن با موضع بازگشت به توافق هسته‌ای و وعده «بازگشت آمریکا»، بایدن حالا دارد در دیپلماسی‌ای که متحدان ایالات متحده با قدرت از آن حمایت می‌کنند، این طور کند پیش می‌رود.»انریکه مورا نیز آشکار کرده است که سولانا و بیلت در این باره حرف او را زده‌اند. او در توییتی با نقل این مطلب نوشته بود: «سخت بشود قضاوت بجاتری درباره سیاست خارجی داشت، اگر ممکن باشد. لطفا بخوانیدش. این را هم بگویم که هر دوی این‌ها مدت‌ها پیش رئیس من بوده‌اند و خب سولانا بسیار بیشتر از رئیس بود.»
حرف‌های تکراری وزیر خارجه، نگرانی بورل
در چنین شرایطی، صحبت‌های اخیر امیرعبداللهیان و بورل با تکرار مواضع ایران همراه بوده است. وزیر خارجه ایران در این تماس از بررسی ابتکارات در سفیر اخیر مورا خبر داده است و بار دیگر تأکید کرده است، «ایران حسن نیت و اراده لازم را برای رسیدن به یک توافق داراست.» بورل نیز در مقابل گفته است: «ما اکنون در مسیر جدید تداوم گفت‌وگو و تمرکز بر راه‌حل‌ها قرار داریم.» بورل با بیان اینکه «ما مصمم هستیم در تماس مستمر بین ایران و آمریکا به منظور نزدیک کردن دیدگاه‌ها به تلاش خود ادامه دهیم»، بار دیگر گفته است: «در رسیدن به نتیجه خوب امیدوار هستم.» وی البته به صراحت افزوده است: «متاسفانه طرفین یکدیگر را به نداشتن اراده برای گفت‌وگو متهم می‌کنند و در چنین شرایطی رسیدن به صلح دشوار خواهد بود.»
امیر قطر: آماده کمک هستیم
شیخ تمیم نیز بار دیگر از آمادگی کشورش برای کمک گفته است. امیر قطر که به آلمان رفته است، در کنار اولاف شولتز، صدراعظم آلمان در سفرش به این کشور در نشستی خبری البته نسبت به اینکه ایران و آمریکا بتوانند به یک توافق دست یابد ابراز خوشبینی کرد اما همزمان گفت کشورش آماده کمک به حل این مساله است. قطر البته پیشتر نیز چند بار شانس خود را برای انتقال پیام آزموده است. اولاف شولتس، صدراعظم آلمان نیز در کنار او گفت امیدوار است در نهایت همه طرف‌ها به توافق برسند. او از ایران و طرف‌های مذاکرات وین خواست که نگذارند فرصت ایجاد شده از دست برود. شیخ تمیم هفته پیش نیز به تهران سفری داشت و با رهبری و رئیس‌جمهور ایران دیدار کرد. هدف این دیدار را رسانه‌ها میانجی‌گری درباره برجام خوانده بودند.
امیدها ناامید می‌شوند؟
اما همچنان خبری از پیشرفت و عبور از بن‌بست فعلی نیست و البته زمان نیز به نفع حل بحران پیش نمی‌رود. نه روند اتفاقات در ایران به سمت احیای برجام پیش می‌رود و نه اتفاقات سیاسی در آمریکا به سمتی می‌روند که پذیرش هزینه در مقابل ایران را برای دولت بایدن آسان کنند. مخالفان توافق نیز در دو پایتخت در جایگاه خوبی برای تأثیرگذاری قرار دارند. امیدها برای احیای برجام روزبه‌روز کمتر می‌شود تا به نظر برسد، بعد از بیش از یک دهه، ماجرای برنامه هسته‌ای ایران به نقطه‌ای باز خواهد گشت، بحرانی‌تر از نقطه شروع.
دیدگاه تان را بنویسید