جدل آبی ایران - عراق به دیوان بین‌المللی دادگستری می‌رود؟
کارت فشار «آبی» بغداد به تهران
محبوبه ولی
آنچه عبدالفتاح سیسی، رئیس‌جمهور مصر چند ماه پیش خطاب به اتیوپی گفت، فکت واضح و روشنی بود از اینکه چگونه مسائل زیست محیطی و در رأس آنها مسئله آب می‌تواند نظام‌های سیاسی را به جان هم اندازد. نکته دیگری که اظهارات سیسی یادآوری می‌کرد این بود که پیشرفت و توسعه‌ها نه‌تنها نتوانسته به آن جنگ‌های سنتی بر سر منابع طبیعی پایان دهد، بلکه آنها را تشدید هم کرده است.
اوایل بهار امسال، سیسی وقتی در مراسم گشایش یکی از ایستگاه‌های تصفیه آب در کشورش حضور یافته بود، به تندی خطاب به اتیوپی گفت که «به سهمیه ما از آب رود نیل دست‌درازی نکنید؛ زیرا همه گزینه‌ها مطرح است.»
دعوای مصر، اتیوپی و سودان بر سر نیل و سد النهضه به سازمان ملل کشیده شد و کماکان ادامه دارد. وساطت الجزایر هم نتوانسته بر آن فائق آید.
در اینجا، یعنی خاورمیانه هم مانند شاخ آفریقا و مصر، کار دعوای آب ممکن است به جاهای باریک بکشد؛ کمااینکه مهدی رشید الحمدانی، وزیر منابع آبی عراق دیروز از احتمال شکایت از ایران به دیوان بین‌المللی دادگستری خبر داد.
اتهامات سنگین عراق علیه ایران
مناقشه آب سال‌هاست که میان ایران و عراق جریان دارد، اما مقامات آبی بغداد مشخصا طی هفته‌های گذشته بارها این موضوع را مطرح کرده‌اند. الحمدانی دو ماه پیش گفت که ایران جلوی آب رودخانه‌های کرخه، الوند، کارون و سیروان به عراق را «به طور کامل» گرفته و اگر این وضعیت ادامه یابد، بحران در استان دیاله عراق عمیق‌تر خواهد شد.
وزارت منابع آبی عراق تیرماه اعلام کرد که ایران ورودی آب به سد دربندیخان را به صفر رسانده و میزان آبی که به سد دوکان سرازیر می‌شود را نیز تا 70 درصد کاهش داده است.
مرکز بررسی‌های استراتژیک نهاد ریاست جمهوری ایران گزارش داده که بیش از 40 منبع آبی بین ایران و عراق وجود دارد که به یکدیگر وصل می‌شوند. وزارت منابع آبی عراق اما می‌گوید گزارش‌هایی دریافت کرده مبنی بر اینکه ایران مسیر برخی رودخانه‌ها از جمله سیروان و شاخه‌هایی از رودخانه دیاله را تغییر می‌دهد.
مقامات عراق مدعی هستند که سد داریان در ایران، بخش‌هایی از سیروان را از طریق یک کانال 48 کیلومتری به داخل ایران بازمی‌گرداند.
با این اتهامات و ادعاها عراقی‌ها طی ماه‌های اخیر بارها اعلام کرده‌اند که خواهان گفت‌وگو و مذاکره با ایران در این خصوص هستند. وزیر منابع آبی عراق اما گفته بود که تهران به بهانه برگزاری انتخابات در ایران چندین بار نشست مشترک درباره موضوع رودخانه‌های مرزی را به تعویق انداخته است.
الحمدانی: کارت‌های فشار مهمی داریم
تا اینکه الکاظمی برای اولین بار پس از ریاست جمهوری ابراهیم رئیسی، 10 روز پیش به ایران آمد و اتفاقا مذاکرات مربوط به انرژی برق و گاز و آب نیز در دستور کار سفر او بود. با اینکه هیأت مذاکره‌کننده عراقی، گفت‌وگوها با ایران را درباره آب مفید خوانده بود، اما حالا این اظهارات رشید الحمدانی حاکی از این است که دو طرف به نتایج مطلوبی نرسیده‌اند. آنطور که خبرگزاری رسمی عراق گزارش داده، الحمدانی در گفت‌وگو با برنامه «المحاید» در شبکه خبری تلویزیون دولتی عراق گفته است که هیچ توافقی با ایران در مورد حقابه کشورش به دست نیامده است. او ضمن تاکید بر اینکه عراق «کارت‌های فشار مهمی برای گرفتن حقوق آبی خود در اختیار دارد»، افزوده: وزارت امور خارجه در مسیر بین‌المللی کردن پرونده آب با ایران است.
وزیر منابع آبی عراق بار دیگر ادعای حفر تونل و تغییر مسیر آب توسط ایران را مطرح و ایران را متهم به نقض قوانین بین‌المللی مربوط به آب کرده است. او حتی اضافه کرده که ما به طور رسمی این تخلفات را به ایران اطلاع دادیم، اما پاسخی دریافت نکردیم.
حل مشکل حقابه میان ایران و عراق، اقدامات دیپلماتیک و سیاسی سنجیده‌ای می‌طلبد تا در آشفته‌بازار مشکلات و دردسرهای متعدد در حوزه سیاست خارجی کشور، بار گران تازه‌ای بر دوشمان نشود که هم پرونده تازه‌ای در سازمان ملل بسازد و هم چالش جدیدی بشود برای روابط همسایگی و منطقه‌ای‌مان
او در پایان ضمن تاکید بر اینکه عراق توانسته آب را در سدهای خود ذخیره کند، عنوان کرده که کارت فشار ما بر ایران، این است که به دیوان بین‌المللی دادگستری متوسل شویم؛ جایی که کشورهای بالادست حق قطع آب را ندارند.
پای انتخابات در میان است یا هلندی‌ها؟
برخی اظهارات وزیر الکاظمی را یک مانور سیاسی در آستانه انتخابات قریب‌الوقوع عراق می‌دانند. بحران آب در مناطق مرزی ایران و عراق همواره وجود داشته و گلایه‌های عراق از ایران و ترکیه بابت سدسازی‌های گسترده نیز همیشگی است، اکنون اما تمرکز بر آن می‌تواند انگیزه انتخاباتی داشته باشد.
البته الحمدانی این تندی را درباره ترکیه نداشته است. علی رادی، سخنگوی وزارت منابع آبی عراق، دو ماه پیش به الشرق گفته بود که با ترکیه توافقاتی در این خصوص صورت گرفته و در پی آن آنکارا رهاسازی آب به خاک عراق را افزایش داده است.
ظاهرا عراق با آنکارا به توافق رسیده است، اما گذشته از این توافق، برخی سکوت وزیر عراقی درباره ترکیه و تندی‌اش نسبت به ایران را با روحیات ضدایرانی که در سال‌های اخیر در میان برخی عراقی‌ها شکل گرفته، مرتبط می‌دانند. برخی دیگر به حضور مشاوران هلندی در کنار مسئولان آبی عراق اشاره می‌کنند که با راه و چاه حقوقی این دعوا آشنا هستند.
تدبیر سیاسی برای یک مشکل زیست‌محیطی
در این سو ایران ادعاهای عراق را نمی‌پذیرد. فریدون عباسی، عضو کمیسیون انرژی مجلس چندی پیش در این خصوص به ایلنا گفته بود: طبق یک کنوانسیون و سیاست آبی جهان، هر کشوری فرصت داشته تا سال 2018 اقدام به احداث سد و یا هر سازه آبی روی آب‌های مرزی یا مشترک کند و بعد از آن هر فعالیت آبی روی منابع مشترک باید با هماهنگی کشورهای همسایه باشد.
او به سدسازی‌های ترکیه، عراق، سوریه و حتی افغانستان در این مدت و کاهش آب ورودی به ایران اشاره کرده و افزوده بود: ما هم طبق کنوانسیون سدهایی را احداث کردیم اما هیچ‌گاه جلوی ورود آب به کشورهای دیگر را نگرفته‌ایم.
وزیر منابع آبی عراق با بیان اینکه هیچ توافقی با ایران در مورد حقابه کشورش به دست نیامده ، گفته است: کارت‌های فشار مهمی برای گرفتن حقوق آبی خود در اختیار داریم و وزارت امور خارجه در مسیر بین‌المللی کردن پرونده آب با ایران است
این نماینده مجلس به طور کلی ادعای مقامات بغداد مبنی بر تغییر مسیر آب یا ممانعت از جاری شدن آب به سوی عراق را رد کرد.
گذشته از آن، ایران استدلال‌های علمی و حقوقی متعدد دیگری نیز در رد ادعاهای عراق مطرح می‌کند؛ اما آنچه در اینجا مهم است، این است که بحران آب در ایران و عراق، واقعیتی انکارناپذیر است که خود را طی سال‌های اخیر به خوبی با قطعی‌های گسترده آب و برق در دو کشور نشان داده است.
متاسفانه زمانی که باید با تدابیر زیست‌محیطی از این بحران پیشگیری می‌شد، از آن غفلت شد و حالا این بحران به مرحله‌ای رسیده که اکنون دیگر غیر از تدابیر زیست‌محیطی، اقدامات دیپلماتیک و سیاسی سنجیده را می‌طلبد تا این ماجرا در آشفته‌بازار مشکلات و دردسرهای متعدد در حوزه سیاست خارجی کشور، بار گران تازه‌ای بر دوشمان نشود که هم پرونده تازه‌ای در سازمان ملل بسازد و هم چالش جدیدی بشود برای روابط همسایگی و منطقه‌ای‌مان.
دیدگاه تان را بنویسید