عمان، بازیگردان دیپلماتیک خاورمیانه

سیدمحمد میرزامحمدزاده

عصر یک روز جمعه، در یکی از سواحل مسقط، خانواده‌ها گردهم آمده‌اند تا اندکی از گرمای داغ تابستانی این کشور صحرایی رها شوند. زنان در حالی که چادر پوشیده‌اند، با کودکان خود در امواج دریا پراکنده‌اند. جیغ و خنده مردم فضا را پر کرده است. کودکان در لبه آب کاخ‌های شنی درست می‌کنند.

این تصویری از آرامش در دل منطقه‌ای است که هر روز تیترهای خشونت از آنجا منتشر می‌شود. عمان هم‌مرز با یمن، کشوری که هم‌اکنون در جنگ است. از طرفی عمان بین دو کشور رقیب؛ ایران و عربستان قرار گرفته است. از طرف دیگر خلیج عمان، دریایی که بازیگران محلی در آن دخیل هستند، بخشی از کلیدی‌ترین مسیر دریایی نفتی دنیا است، جایی که در چند هفته اخیر شاهد حملات متعدد به نفتکش‌ها بوده است.

با این حال عمان موفق شده از همه این مسائل دور بماند. در نقطه‌ای از دنیا که آبستن آسیب‌های جنگ است، این سلطنت کوچک، کشوری تنها با 4.6 میلیون نفر جمعیت، توانسته به یک تسهیل‌کننده گفتگو‌ها تبدیل شود و به عنوان دوستی برای بسیاری از طرف‌های در تضاد، خود را در میانه منازعات قرار دهد، بدون آنکه در آن‌ها مشارکت داشته باشد.

محمد بن عواض الحسن، نماینده دائم عمان در سازمان ملل متحد، در جریان سخنرانی در کاخ وزارت خارجه در مسقط گفت: ما زیاد صحبت نمی‌کنیم، ما زیاد عمل می‌کنیم. گاهی اگر فکر کنیم که می‌توانیم کمک کنیم، در نقش تسهیل‌کننده و میانجی وارد می‌شویم. اما شرطمان عدم حضور رسانه‌ها است، چراکه هدف ما صلح است و نه نمایش. عمان در تلاش برای آرام کردن منازعات در یمن بوده است و همچنین به ایمن‌سازی و رهاسازی نیروهای آمریکایی هم در صنعا، پایتخت یمن و هم ایران کمک کرده است.

عمان و میانجیگری بین ایران و آمریکا

روابط نزدیک این سلطنت با ایران و ایالات‌متحده آمریکا، یا به گفته خود حسن‌؛ دوستی با دو کشور، بود که به مسقط اجازه داد میزبان اولین ملاقات محرمانه بین مقامات آمریکا و ایران باشد؛ مذاکراتی که درنهایت منجر به برنامه اقدام جامع مشترک، یا توافق هسته‌ای ایران در سال 2015 شد.

حالا کم‌کم با از بین رفتن آن توافق، برخی در ایران و آمریکا امید دارند که مسقط دوباره پا در میانی کند.

دیپلمات‌های عمانی و مقامات ایرانی در هفته‌های اخیر دیدارهایی داشته‌اند و مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا در ماه ژانویه (دی - بهمن 98)، پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران، با سلطان قابوس بن سعید آل سعید، حاکم 78 ساله عمان دیدار کرده بود.

برایان هوک، نماینده آمریکا در امور ایران، ماه گذشته میلادی، پس از اسقاط پهپاد آمریکایی در تنگه هرمز از سوی ایران، در جریان یک تور منطقه‌ای به مسقط رفت. هوک در مصاحبه با سازمان رسانه‌ای NPR، به ایران هشدار داد که یا باید پای میز مذاکره بیاید یا شاهد فروپاشی اقتصاد خود به واسطه تحریم‌های سخت‌تر ایالات‌متحده باشد.

با توجه به اینکه ظاهراً هیچ یک از طرفین تمایلی به کوتاه آمدن ندارند، دیپلمات‌های اروپایی پیش‌بینی‌های مبهمی در رابطه با آینده دارند. اما از نظر حسن اینطور نیست؛ به عنوان یک دیپلمات عمانی، او می‌گوید که همواره شانس برای صلح در چشم‌انداز او وجود دارد، چه بین ایران و آمریکا و چه بین سایر کشورها. در حالی که همه جنگ را برای منطقه دور از انتظار نمی‌دانند، او چیزها را در چارچوبی با ریتم آرام‌تر می‌چیند. به عنوان مثال وی در تشریح رقابت‌های منطقه‌ای که منجر به آن شده ایران و عربستان در طرفین متضاد در جنگ در سوریه و یمن قرار گیرند، می‌گوید: در واقعیت، هیچ منازعه‌ای بین ایران و عربستان سعودی وجود ندارد. تنش‌ها صرفاً در زمانی مطرح می‌شود که آن دو از تأثیر دیگری می‌ترسند.

از طرف دیگر او تعبیری بسیار سخاوتمندانه‌تر از سیاست خارجی رئیس‌جمهور ترامپ نسبت به دیگر کشورهای حاضر در منطقه دارد. در حالی که دیگران اقدامات آمریکا از جمله تصمیم برای انتقال سفارت آمریکا در سرزمین اشغالی از تل‌آویو به بیت‌المقدس را تحریک‌آمیز و خطرناک توصیف می‌کنند، حسن می‌گوید که این اقدامات باید در بستر میراث درک شود.

نماینده دائم عمان در سازمان ملل متحد: ما زیاد صحبت نمی‌کنیم، زیاد عمل می‌کنیم. گاهی اگر فکر کنیم که می‌توانیم کمک کنیم، در نقش تسهیل‌کننده و میانجی وارد می‌شویم، اما شرطمان عدم حضور رسانه‌ها است، چراکه هدف ما صلح است و نه نمایش

حسن می‌گوید: ما فکر می‌کنیم رئیس‌جمهور ترامپ دوست دارد یک میراث واقعی در منطقه داشته باشد و بر همین مبنا دامادش (جرد کوشنر) را منصوب کرد تا صلح را بین فلسطینیان و رژیم صهیونیستی، برقرار کند. بنابراین ما آن را به عنوان یک فرصت تلقی می‌کنیم تا به ترامپ کمک کنیم تصویر بزرگ‌تری را درک کند. ما از اینکه توصیه‌های خود را مطرح کنیم و با آن‌ها شناخته شویم، نمی‌ترسیم.

باور به حقوق مشروع ایران

وقتی صحبت از ایران می‌شود، حسن می‌گوید: ایرانی‌ها تاریخی پرافتخار دارند که به هزاران سال قبل باز می‌گردد و آن‌ها ارعاب را نمی‌پذیرند. برای هر دو کشور لازم است که حقوق مشروع طرف دیگر را بشناسند و باور کنند که استفاده از زور بهترین ابزار برای حل اختلافات نیست.

در نهایت حسن می‌گوید: دیپلماسی عمانی درباره ایجاد دوستی‌ها و داشتن چشم‌اندازی خوشبینانه است. ما همواره نه بر نکات منفی که بر مسائل مثبت تمرکز داریم. وقتی تمرکز شما بر این باشد، فرصت‌های صلح بیشتر برایتان آشکار می‌شود.

مسقط آرام و باثبات

سیاست خارجی عمان در واقع بسط رویکرد داخلی است. برخلاف هیاهو و زرق و برق دیگر پایتخت‌های خاورمیانه، همچون ترافیک فشرده و سپر به سپر در قاهره، یا آسمان‌خراش‌های رنگارنگ دوبی، مسقط آرام و بی سر و صدا است.

خودروها با فراغ‌خاطر در بلوارهای که به شکل خیره‌کننده‌ای در این محیط صحرایی به واسطه آبپاش‌های تایمردار، سبز نگاه‌ داشته شده‌اند، آرام و روان حرکت می‌کنند. این شهر با ویلاهای شسته و رفته و رنگ سفید مرواریدی که پشت پرچین‌های در حال انفجار از فشردگی گل‌ها قرار گرفته‌اند، تعریف می‌شود. حتی بازارهای محلی پرتکاپوی مسقط عاری از هرج‌ و مرج‌های بازارهای هم‌ نوع خود است. مشتری‌ها در فضای دودآلود حاصل از عطر کندر تولید شده در عمان، به آرامی با صاحبان مغازه‌ها گفتگو می‌کنند.

هرگونه منازعه‌ یا نمایش خشونت یا نفاق، عمیقا با اخم و تخم سایرین مواجه می‌شود. کشور در یک سلطنت مطلق اداره می‌شود و آزادی بیان به شدت تحت کنترل است. عمانی‌های کمی مشتاق به صحبت کردن عمومی در مورد سیاست هستند، مگر آنکه در ظواهر حاکم خود را تمجید کنند.

سیاست خارجی عمان در واقع بسط رویکرد داخلی است. برخلاف هیاهو و زرق و برق دیگر پایتخت‌های خاورمیانه، همچون ترافیک فشرده و سپر به سپر در قاهره، یا آسمان‌خراش‌های رنگارنگ دوبی، مسقط آرام و بی سر و صدا است

امنیت به سبک قابوس

عمان آمار مشابه سرکوب‌های خشونت‌آمیز مثل کشورهای منطقه، همچون عربستان سعودی یا سوریه را ندارد؛ اما سرویس‌های امنیتی‌اش فعال هستند و به‌شدت فعالیت اینترنت را رصد می‌کنند و ساختار اجتماعی سفت و سخت کشور مخالفان را تحت‌نظارت دارد. یک عمانی که خواست نامش از ترس اینکه این گفتگو بحث‌برانگیز شود، در خبر نیاید گفت: شاید شما الزاماً به زندان نیافتید، اما به جای آن مقامات امنیتی یا دیگران با پدر یا خانواده یا حتی قبیله شما صحبت می‌کنند. آن‌ها از این اهرم فشار برای وادار ساختن شما به رفتار به شیوه آن‌ها استفاده می‌کنند.

تاریخ و مذهب برجسته عمان نیز آن را از سایر کشورهای احاطه‌‌کننده‌اش متمایز کرده است. بسیاری از عمانی‌ها از مذهب اباضیه، یک شاخه کوچک از اسلام، تبعیت می‌کنند و بر همین اساس در منازعات بین شیعه و سنی حاکم در منطقه مشارکتی ندارند. از طرفی در حالی که عمان یک کشور عرب است، تأثیراتی از هند، شرق آفریقا و دیگر بخش‌های جهان گرفته است، چرا که با آنها تعاملات دریایی دارد.

زکریا محرمی، نویسنده سیاسی و فرهنگی عمان می‌گوید: در واقع این تاریخ و فرهنگ عمان است که مردم عمان و سنت‌هایشان را شکل می‌دهند.

همه این‌ها با رویکرد سلطان قابوس برای داشتن کشوری آرام در دل منطقه‌ای ملتهب، تقویت شده است. سلطان، کسی که پس از براندازی پدرش در سال 1970 قدرت را در دست دارد، لحنی پیچیده را برگزیده است. محرمی می‌گوید، مردم عمان کودکی و نوجوانی خود را با گوش دادن به موسیقی‌های کلاسیک غربی گذرانده‌اند، موسیقی که در دوران نخستین از تلویزیون و رادیو پخش می‌شد.

مسقط شهر موسیقی

مسقط به اپرای سلطنتی خود می‌بالد، اپرایی که اجراهایش تحسین و تمجید‌های بین‌المللی را در پی داشته است. پروژه ساختمان این اپرا که یکی از علایق سلطان قابوس بود، تلفیقی از تأثیرها از سرتاسر جهان است: ساخته شده از ماسه‌سنگ‌های عمانی، سنگ مرمرهای ایتالیایی و مسقف به تیک‌هایی از میانمار. در حین اجرای مارش لئو دلیب لکمه، مخاطبان از عطر مخصوص تعبیه شده برای سالن که در هوا پراکنده بود، لذت می‌بردند.

ناصر التایی یکی از مشاوران هیأت مدیره اپرای سلطنتی مسقط، می‌گوید که سالن اجرا بیانگر دیدگاه سلطان برای عمان و سیاست خارجی او است.

وی گفت: وقتی که ما اپرای سلطنتی را در سال 2011 افتتاح کردیم، والاحضرت گفت که عمان همواره نقشی سازنده برای خدمت به صلح بازی کرده است و بنابراین او فکر می‌کند که محلی برای اجرای هنر و موسیقی یکی از بهترین راه‌ها برای این کار و ابراز این پیام است. اینجا وسیله‌ای برای گردهم آوردن مردم است چراکه موسیقی بیانگر ارزش‌های انسانی یادهای احساسی از دلتنگی از عشق و احساس است. چه این موسیقی کلاسیک باشد یا موسیقی سنتی خودمان، مهم گردهم آوردن مردم کنار یکدیگر است.