نمایش ژئوپولیتیک مودی در نشست شانگهای

رامین پرتو

نشست سازمان همکاری شانگهای در تیانجین چین، فراتر از یک رویداد دیپلماتیک معمولی، صحنه‌ای از بازی چندوجهی قدرت میان رهبران هند، روسیه و چین بود؛ چراکه نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، با لبخندها، دست‌دادن‌ها و گفت‌وگوهای دوستانه با ولادیمیر پوتین و شی جین‌پینگ، عملاً پیامی روشن به واشنگتن ارسال کرد؛ اینکه «هند گزینه‌های دیگری برای مشارکت راهبردی» روی میز دارد. این پیام، درست در بحبوحه تشدید فشارهای اقتصادی دونالد ترامپ علیه دهلی‌نو، رنگ و بوی استراتژیک بیشتری به خود گرفت.

در این میان روزنامه تلگراف در گزارشی نوشت که این نمایش همگرایی، لایه‌های پیچیده‌تری از واقعیت‌های ژئوپولیتیک را در خود پنهان دارد؛ به گونه‌ای که هند، روسیه و چین هر سه بازیگران کلیدی اوراسیا محسوب می‌شوند، اما روابط میان آن‌ها نه‌تنها یکدست و دوستانه نیست، بلکه در بسیاری حوزه‌ها رقابتی و حتی خصمانه است.

بازی تاکتیکی مودی در شانگهای

بر اساس گزارش تلگراف، حضور مودی در کنار پوتین و شی در اجلاس شانگهای، اقدامی حساب‌شده برای تحت فشار گذاشتن واشنگتن بود؛ چراکه هفته گذشته، دولت ترامپ تعرفه ۵۰ درصدی بر واردات کالاهای هندی اعمال کرد که به باور کارشناسان این اقدام ضربه‌ای سنگین به اقتصاد هند و جایگاه مودی در سیاست داخلی وارد کرده است. نخست‌وزیر هند با بهره‌گیری از آمار جمعیتی و اقتصادی در سخنرانی خود، بر این نکته تأکید کرد که اتحاد سه‌جانبه هند، روسیه و چین می‌تواند وزنه‌ای سنگین در معادلات جهانی باشد و جمعیتی نزدیک به سه میلیارد نفر (یک‌چهارم اقتصاد جهانی و تقریباً نیمی از زرادخانه هسته‌ای دنیا) را در خود به همراه دارد.

این ارقام، در واقع هشدار غیرمستقیم به ترامپ بود که در نهایت بی‌توجهی به منافع هند می‌تواند پیامدهای راهبردی برای آمریکا داشته باشد. با این حال، تلگراف یادآور می‌شود که واقعیت‌های ژئوپولیتیکی مانع از آن است که این نمایش وحدت به یک اتحاد واقعی بدل شود؛ به صورتی که اختلافات تاریخی و مرزی میان هند و چین، رقابت تسلیحاتی و روابط ویژه پکن با اسلام‌آباد، سد محکمی در برابر شکل‌گیری یک بلوک پایدار میان

 سه کشور است!

روابط چندلایه هند با روسیه و چین

دیدار مودی با ولادیمیر پوتین در حاشیه اجلاس شانگهای نشان داد که مسکو همچنان شریک راهبردی دهلی‌نو باقی مانده است. پوتین روابط دو کشور را مبتنی بر «مشارکت راهبردی ویژه و ممتاز» دانست و بر گسترش همکاری‌های تجاری و دفاعی تأکید کرد و این در حالیست که هند همچنان یکی از اصلی‌ترین خریداران تسلیحات روسی است. 

اما روابط با چین پیچیده‌تر است. برای نخستین بار پس از هفت سال، مودی به چین سفر کرد و با شی جین‌پینگ دیدار داشت. شی در سخنانی نمادین، هند و چین را به «اژدها و فیل» تشبیه کرد و بر نقش مشترک آن‌ها در شکل‌دهی به آینده جنوب جهانی تأکید کرد. مودی نیز در پاسخ، از سرگیری پروازهای مستقیم میان دو کشور را به عنوان نشانه‌ای از بهبود روابط اعلام کرد و بر ضرورت اعتماد و احترام متقابل تأکید داشت. باید توجه کرد که این تحول در حالی رخ داد که از سال ۲۰۲۰ و درگیری‌های مرزی در لاداخ، روابط پکن و دهلی‌نو به شدت رو به وخامت بوده و هرچند طی دو سال اخیر بخشی از نیروهای نظامی دو طرف عقب‌نشینی کرده‌اند، اما اختلافات مرزی همچنان حل‌نشده باقی مانده است.

هند و سه انتخاب

هرچند نمایش همگرایی در شانگهای حامل پیام مهمی به آمریکا بود، اما واقعیت‌های ژئوپولیتیکی، هند را به سوی واشنگتن سوق می‌دهد. از سال ۲۰۰۵ و امضای توافق همکاری هسته‌ای میان دو کشور، روند نزدیکی هند و آمریکا شتاب گرفته و اکنون در ابعاد اقتصادی، فناوری و نظامی ادامه یافته است و موضوع مهم ای است که برای دهلی‌نو، اتکا به واشنگتن تنها راه موازنه قدرت در برابر چین و حتی پاکستان است. ترامپ اما در واکنش به روابط اقتصادی و نظامی هند با روسیه، بار دیگر سیاست اعمال فشار را در پیش گرفته است. او در شبکه اجتماعی خود (تروث سوشیال)، هند را به سوءاستفاده از روابط یک‌طرفه متهم کرد و مدعی شد که تعرفه‌های بالای هند مانع فروش محصولات آمریکایی شده است. ترامپ همچنین خرید گسترده نفت و سلاح از روسیه توسط هند را نشانه ضعف روابط اقتصادی با   آمریکا دانست.

با وجود این ادعاها، آمارهای موجود حکایت از رشد چشمگیر تجارت دوجانبه میان دو کشور دارند. آمریکا یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری هند است و شرکت‌های آمریکایی بازار رو به گسترشی در این کشور برای خود دست و پا کرده‌اند. دهلی‌نو نیز در پاسخ به فشارهای ترامپ، بخشی از خرید نفت خود را به سمت روسیه سوق داده که البته این اقدام بیشتر جنبه تاکتیکی داشته و به معنای فاصله‌گیری راهبردی از واشنگتن نخواهد بود. 

به هر ترتیب اقدام مودی در شانگهای بیش از آنکه نشانه چرخش بنیادین هند به سمت شرق باشد، تلاشی برای یادآوری جایگاه خود به آمریکا بود. پیام مودی روشن بود و صریحا گفت که اگر واشنگتن منافع هند را نادیده بگیرد، دهلی‌نو گزینه‌های دیگری روی میز دارد. اما در بلندمدت، هند همچنان ناگزیر است برای موازنه در برابر چین و پاکستان، به روابط خود با آمریکا تکیه کند.